1. توجه به امام مهدي عليه السلام به عنوان آخرين «حجت خدا» و امام حيّ و حاضري كه نسبت به وضعيت حال مسلمانان نيز بي تفاوت نيست؛

2. از نظر دور نداشتن «عصر غيبت» و تلاش براي اصلاح وضع موجود با هدف زمينه سازي براي ظهور؛

3. توسعه وظايف و تكاليف منتظران و منحصر نشدن اين وظايف به دعا براي تعجيل فرج و درخواست ملاقات با آن حضرت؛

4. توجه به «برائت جويي» به عنوان مقدمه و شرط «ولايت ورزي» واقعي.

كتاب حاضر با توجه به اين رويكرد شكل گرفته و براي تبيين هرچه بيشتر ديدگاه هاي امام راحل، دو دسته مباحث را مورد توجه قرار داده است:

نخست، مباحث ناظر به شناخت امام مهدي عليه السلام و ويژگي هاي آن حضرت به عنوان امام زمان و آخرين حجت خدا بر روي زمين؛ دوم مباحث ناظر به شناخت تكاليف و وظايف منتظران در عصر غيبت، در وجوه فردي و اجتماعي.

مهم ترين ويژگي هاي اين اثر عبارتند از:

1. ارائه مطالب بر اساس سير و ترتيب منطقي مناسب، به گونه اي كه خواننده مي تواند گام به گام به نگرشي جامع، عميق و گسترده در زمينه معارف مهدوي و موضوعات مرتبط با آن دست يابد؛

2. بررسي وجوه مختلف اعتقادي، تاريخي، فرهنگي و اجتماعي باور مهدوي و فرهنگ انتظار به شيوه اي متقن و مستدل؛

3. بهره گيري از منابع اصلي و دست اول و دقت در نقل اقوال و روايات؛

4. پاسخ گويي به پرسش ها و ابهام هاي گوناگوني كه در حال حاضر در زمينه اين باور و فرهنگ وجود دارد؛

ص: 2

5. تلاش در جهت ارائه ديدگاهي متعادل و به دور از افراط و تفريط در زمينه بسياري از مباحث مهدوي؛

6. بررسي و تبيين بايدها و نبايدهايي كه شايسته است در فعاليت هاي پژوهشي، آموزشي، ترويجي و تبليغي در حوزه مهدويت مورد توجه قرار گيرند؛

7. معرفي منابع مطالعاتي براي تكميل مباحثي كه در كتاب به اجمال به آنها پرداخته شده است.

فتني است كه كتاب حاضر در بردارنده مجموعه مقالاتي است كه در طول سال هاي 1376 تا 1387 از سوي نگارنده آن نوشته و در مجله موعود منتشر شده است.

چاپ اول و دوم كتاب حاضر در سال هاي 1384 و 1385 منتشر شده است و آنچه اينك پيش روي شماست، ويرايش جديد اين كتاب است كه با اصلاحات و اضافات تقديم شما خوانندگان عزيز مي شود.

در پايان با سپاس از نويسنده محترم اين كتاب، فاضل ارجمند جناب آقاي دكتر ابراهيم شفيعي سروستاني، اميدواريم اين اثر مورد قبول حضرت ولّي عصر عليه السلام واقع شود و پاسخ گوي نيازهاي خوانندگان محترم آثار مهدوي باشد.

ان شاء الله

ص: 3

ص: 4

امام حق، مقدمه نجات و رستگاري است(1)

و اين اساس دعوت همه انبيا و اولياست.

با توجه به آنچه گفته شد، بر هر يك از ما واجب است كه همه تلاشمان را براي شناخت امام عصر خود، حضرت حجت بن الحسن عليهماالسلام به كار گيريم و با شخصيت و جايگاه آن حضرت در عالم هستي چنان كه بايد، آشنا شويم تا در پي آن بتوانيم به وظايفي كه در برابر آن امام داريم، به گونه اي شايسته عمل كنيم.(2)

فرهنگ انتظار و باور مهدويت است و به جرئت مي توان گفت اگر به خوبي به اين موضوع پرداخته شود، مي تواند بسياري از توطئه هاي فرهنگي دشمنان را خنثي كند.(1)

سياسي، اجتماعي و حتي فرهنگي حركت مي كند»(1)

و «اين اتفاق از طريق توسعه سرمايه داري و تكنولوژي مساعد آن (Techno-capitalism) آن هم در مسيري مشخص رخ خواهد داد».(2)

ايده «نظم نوين جهاني» رئيس جمهور وقت امريكا (بوش پدر)، نظريه «پايان تاريخ» فوكوياما و راه كار «برخورد تمدن ها»ي هانتينگتون بيان گر همين پديده جهاني شدن يا جهاني سازي است كه به گمان آنها با محوريت جهان غرب و به ويژه امريكا رخ خواهد داد و در نهايت به پذيرش الگوي نظام ليبرال - دموكراسي از سوي همه كشورهاي جهان و سلطه فرهنگ، اخلاق و مدنيت مغرب زمين بر سراسر گيتي، منجر خواهد شد.

دو - آخرالزمان گرايي و تلاش در جهت تحقق پيش گويي هاي كتاب مقدس: جرياني كه امروز بيشتر با عنوان «مسيحيان صهيونيست»(3)«مسيحيان

انجيلي»(4) يا «مسيحيان بنيادگرا»(5) در جهان شناخته مي شوند، بهويژه در سال هاي اخير، با زنده كردن پيش گويي هاي كتاب مقدس و دامن زدن به آن تلاش وسيعي را براي تبليغ، ترويج و محقق ساختن باورهاي خود در جهان آغاز كرده است. بر اساس باور اين گروه از مسيحيان پروتستان، مشيت خداوند بر اين قرار گرفته است كه جهان پس از طي مراحلي هفت گانه

كه از جمله آنها تشكيل اسرائيل بزرگ، بازگشت قوم يهود به سرزمين موعود،

ص: 8

بازسازي معبد سليمان و وقوع جنگ عظيم هسته اي «آرمگدون»(1)

است، بازگشت دوباره حضرت مسيح عليه السلام، استقرار حكومت هزارساله او و حاكميت صلح و عدالت را شاهد باشد.(2)

اين گروه معتقدند كه با وقوع نبرد آخرالزمان (آرمگدون) همه غيرمعتقدان به آرمان هاي مسيحيت بنيادگرا اعم از يهودي، مسيحي و مسلمان از بين خواهند رفت و تنها كساني باقي مي مانند كه به اين آرمان ها باور داشته اند.

ويژگي مهم جريان ياد شده اين است كه تنها به ارائه تفاسير معيني از مفاهيم مذهبي بسنده نمي كند، بلكه تلاش مي كند تا با ارائه يك «پروژه» تحولات آينده را بر مبناي تفاسير خود رقم زند.(3)

ديدگاه آخرالزمان شناسانه مسيحيان صهيونيست اگرچه در ظاهر غيرسياسي است، ولي از

آن جا كه اين مباحث به ظاهر ديني، امروز دستمايه سردمداران كاخ سفيد قرار گرفته و به بهانه اي براي توجيه سياست هاي سلطه گرانه و تجاوزطلبانه آنها در جهان تبديل شده است، به مباحث سياسي، راهبردي و روابط بين الملل هم ارتباط پيدا مي كند.

با توجه به مباحث ياد شده روشن مي شود كه در عصر حاضر، با توجه به دلايل ذيل پرداختن به موضوع مهدويت و مباني دين شناختي آن از وجه سياسي نيز داراي اهميت است:

نخست اينكه، تبيين مباني مشروعيت نظام جمهوري اسلامي و دفاع عالمانه از آن بدون شناخت دقيق مباني مهدويت و درك عميق ديدگاه

ص: 9

پيشوايان دين در زمينه چگونگي اداره جامعه و حكومت در عصر غيبت و نسبت اين ديدگاه با فرهنگ انتظار امكان پذير نيست.

دوم، زيستن در جهان امروز و مقاومت در برابر سيل بنيان كن جهاني سازي كه فرهنگ، سياست و اقتصاد همه كشورهاي مستقل را نشانه رفته و به چيزي كمتر از سلطه بر كل جهان بسنده نمي كند، تنها با داشتن تحليل هاي قوي و مستحكم مبتني بر مباني، مبادي و

منابع ديني و باور قلبي به برتري داشته هاي خود بر بافته هاي ديگران، امكان پذير است و اين دو، جز با شناختي جامع از باور مهدوي و فرهنگ انتظار كه بيانگر ديدگاه اسلام درباره «جهان آينده و آينده جهان» است، محقق نخواهد شد.

سوم، نقد و بررسي عالمانه ديدگاه هاي آخرالزمان گرايانه مسيحيان صهيونيست، پايداري در برابر اقدام هاي فرهنگي، سياسي و نظامي اين جريان و خنثي كردن توطئه هاي آنها عليه جهان اسلام، تنها با اتكا به باور خلل

ناپذير مهدويت ممكن است، باوري كه آينده جهان را تنها از آنِ بزرگ منجي موعود حضرت مهدي عليه السلام مي داند و معتقد است كه مسيح عليه السلام نيز پس از نزول از آسمان به آن حضرت اقتدا مي كند.

و تربيت، مناسبات سياسي و حكومتي، قوانين و مقررات دولتي، روابط تجاري و اقتصادي، ضوابط معماري و شهرسازي، حقوق و وظايف شهروندي و... بايد بر اساس فرهنگ انتظار و با هدف زمينه سازي براي ظهور امام مهدي عليه السلام و استقرار حكومت عدل و مهدوي سامان يابند.

با توجه به مطالب ياد شده بر همه شيعيان لازم است كه با شناخت بيشتر از معارف مهدوي و درك وجوه مختلف آن، زمينه را براي تحقق جامعه منتظر فراهم سازند.

داشته و منشأ رويدادهاي مختلفي در عصر غيبت صغرا بوده است. سوم اينكه آن حضرت منجي موعود شيعه است و با ظهور خود همه مظاهر ستم را نابود و جهان را از عدل و داد آكنده مي سازد.

بر اين اساس، در بيشتر كتاب هايي كه با ديدگاه كلامي - تاريخي به بررسي شخصيت و جنبه هاي وجودي امام مهدي عليه السلامپرداخته اند، با سرفصل هاي مشابهي روبه رو مي شويم كه برخي از مهم ترين آنها به قرار زير است: لزوم وجود حجت الهي در هر عصر؛ اثبات ولادت؛ دلايل امامت؛ ويژگي هاي شخصي؛ فلسفه غيبت؛ نواب

خاص؛ راز طول عمر؛ معجزات؛ توقيعات (پيام ها)؛ نشانه هاي ظهور آن حضرت و... .

كشورمان دامن گستر شده است. به نشر آثاري نياز داريم كه هم بر اصول و مباني پذيرفته شده در ديدگاه كلامي - تاريخي مبتني باشند و موضوع ها و مسائلي را كه در اين ديدگاه مورد توجه قرار گرفته است، با زبان و ادبيات روز و متناسب با نيازهاي اين زمان بررسي و تبيين كنند و هم، با چارچوب ها و موازين مورد پذيرش ديدگاه فرهنگي - اجتماعي هماهنگ باشند

و باور مهدوي و فرهنگ انتظار را به عنوان حقيقتي جاري در عصر و جامعه ما مطرح سازند.

اثر حاضر با توجه به اين نياز اساسي شكل گرفته و در آن تلاش شده است پاسخي در خور به شور و اشتياق وصف ناپذير منتظران موعود براي آگاهي هرچه بيشتر از ويژگي هاي امام عصر عليه السلام، تاريخ عصر غيبت، تكاليف منتظران در عصر حاضر، چند و چون قيام و انقلاب رهايي بخش مهدي موعود عليه السلام، ويژگي هاي جهان پس از ظهور و مانند آن داده شود.

ج) تدوين متني آموزشي كه خواننده را به تدريج و بر اساس سيري منطقي، با باور مهدوي و فرهنگ انتظار، آشنا و او را براي فعاليت هاي پژوهشي و مطالعاتي عميق تر و گسترده تر در اين زمينه آماده سازد.

د) آشنا ساختن قشرهاي مختلف مردم با وظايف و تكاليفي كه در عصر حاضر در برابر آخرين حجت خدا عليه السلام برعهده دارند.

مي شود تا در نهايت، خواننده به شاخصه هاي يك ديدگاه معتدل و در عين حال، همه جانبه نگر در زمينه انتظار امام عصر عليه السلامدست يابد.

4. ظهور و آخرالزمان: اين بخش به بررسي موضوع هاي مختلف مرتبط با آخرالزمان ظهور امام عصر عليه السلام

اختصاص يافته و در آن، موضوع هاي متنوعي همچون نشانه هاي آخرالزمان، نشانه هاي ظهور، زمان ظهور، شرايط ظهور، و چگونگي تحقق ظهور بررسي و تجزيه و تحليل شده است.

5. جهان پس از ظهور: در اين بخش تلاش شده است تصويري همه جانبه از تحولات سياسي، فرهنگي و اقتصادي عصر ظهور و تغييرهايي كه در اين عصر در حيات فردي و اجتماعي انسان ها رخ مي دهد، ترسيم شود.

6 . بايسته ها و آسيب هاي مهدي باوري: در اين بخش، با تبيين مهم ترين بايدها و نبايدهاي تبليغ و ترويج فرهنگ انتظار و تعيين راه كارهايي براي نهادينه سازي و گسترش هرچه بيشتر اين گونه فعاليت ها، برخي از آسيب ها و آفت هايي كه فعاليت هاي تبليغي، ترويجي، آموزشي، پژوهشي و رسانه اي در حوزه مهدويت را تهديد مي كنند، بررسي شده است.

7. جلوه هاي انتظار: در آغاز اين بخش، برخي روزها و ماه هاي سال كه انتظار در آنها جلوه و درخشش بيشتري دارد، همچون نيمه شعبان و ماه مبارك رمضان، يادآوري و اعمال و ادعيه خاص اين ايام بيان شده است. در ادامه، برخي مقاله هايي كه نگارنده به مناسبت هاي مختلفي چون ميلاد امام رضا عليه السلامو سال اتحاد ملي و انسجام اسلامي نگاشته، براي استفاده همه علاقه مندان ارائه شده است.

گفتني است در پايان اين كتاب براي استفاده بيشتر كساني كه در پي تبليغ و ترويج فرهنگ مهدويت و انتظار در جامعه هستند، «منشور راهبردي فرهنگ مهدويت» و «موضوع هايي براي پژوهش» به عنوان پيوست آمده است.

ص: 15

در پايان لازم مي دانم از همه عزيزاني كه در به ثمر نشستن اين اثر نقش بسياري داشتند، به ويژه همسر ارجمندم كه با بردباري و همراهي صميمانه خود، آرامش خاطر لازم را براي تدوين اين اثر به وجود آورد و عزيزانم در «مؤسسه فرهنگي موعود» و «مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما» كه با حمايت هاي بي دريغ خود امكان انتشار اين كتاب را فراهم آوردند، سپاس گزاري و براي همه آنها آرزوي موفقيت روزافزون كنم.

با اميد به آنكه اين اثر مورد رضايت مولايمان، حضرت صاحب الامر - ارواحنا له الفداء - و مقبول طبع همه منتظران و دوستداران آن حضرت قرار گيرد.

ابراهيم شفيعي سروستاني

بهار 1387

ص: 16

ص: 18

ديگري چون سوسن،(1) صيقل(2)

يا صقيل و مليكه(3) نيز ناميده شده است.(4) او دختر يوشعا، پسر قيصر روم و از نوادگان شمعون، يك-ي از حواري-ون مسيح عليه السلامبود كه خداوند، او را به صورت معجزه آسايي براي همس-ري امام يازدهم برگزيد.(5)

هنگامي كه نرجس در روم بود، خواب هاي شگفت انگيزي ديد. يك بار در خواب، پيامبر عزيز اسلام و عيساي مسيح عليه السلامرا ديد كه او را به عقد ازدواج امام حسن عسكري عليه السلام در آوردند. وي در خواب ديگري، شگفتي هاي ديگري ديد و به دعوت حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام مسلمان شد. با اين حال، اسلام خود را از خانواده و اطرافيان خويش پنهان مي داشت تا آن گاه كه ميان مسلمانان و روميان جنگ درگرفت و قيصر به همراه لشكرش روانه جبهه هاي جنگ شد.

نرجس در خواب فرمان يافت به طور ناشناس همراه كنيزان و خدمت كاران به دنبال سپاهي برود كه به مرز مي روند. او چنين كرد و در مرز، برخي از جلوداران سپاه مسلمانان، آنان را اسير ساختند و بي آنكه بدانند او از خانواده قيصر است، وي را همراه ديگر اسيران به بغداد بردند.

ص: 20

اين واقعه در اواخر دوران امامت امام دهم، حضرت هادي عليه السلام روي داد.(1)

كارگزار امام هادي عليه السلام، نامه اي را كه امام به زبان رومي نوشته بود، به فرمان ايشان در بغداد به نرجس رساند. سپس او را از برده فروش خريداري كرد و به سامرا نزد امام هادي عليه السلامبرد. امام آنچه را نرجس در خواب هاي خود ديده بود، به او يادآوري كرد و بشارت داد او همسر امام

يازدهم و مادر فرزندي است كه بر سراسر جهان چيره مي شود و زمين را از عدل و داد پر مي سازد. آن گاه امام هادي عليه السلام، نرجس را به خواهر خود، حكيمه، كه از بانوان بزرگوار خاندان امامت بود، سپرد تا آداب اسلامي و احكام را به او بياموزد. چندي بعد، نرجس به همسري امام حسن عسكري عليه السلامدر آمد.(2)

دشمنان اهل بيت عليهم السلام و حاكمان ستم پيشه اموي و عباسي، بر اساس روايت هايي كه از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به آنها رسيده بود، از ديرباز مي دانستند كه شخصي به نام «مهدي» از خاندان پيامبر و دودمان امامان معصوم برمي خيزد و كاخ هاي ستم را نابود مي سازد. از همين رو، پيوسته در كمين بودند چه زماني، آخرين مولود از نسل امامان شيعه به دنيا خواهد آمد تا او را از بين ببرند.

از زمان امام محمد تقي عليه السلام، رفته رفته فشارها و سخت گيري ها بر خاندان پيامبر فزوني گرفت تا در زمان امام حسن عسكري عليه السلامبه اوج خود رسيد. آن

ص: 21

حضرت در تمام دوران زندگي خويش در شهر سامرا زير نظر بود و كوچك ترين رفت و آمد به خانه ايشان از نظر دستگاه خلافت، پنهان نمي ماند.

در چنين شرايطي، طبيعي است كه ميلاد آخرين حجت حق نمي تواند آشكار باشد. به همين دليل، تا چند ساعت پيش از ميلاد آن حضرت، نزديك ترين خويشان امام حسن عسكري عليه السلام نيز خبر نداشتند كه قرار است مولودي در خانه امام به دنيا بيايد و هيچ اثري از حاملگي در مادر آن بزرگوار ديده

نمي شد.

روايتي كه در اين زمينه از حكيمه، دختر بزرگوار امام جواد عليه السلام و عمه امام حسن عسكري عليه السلام نقل شده، شنيدني است. شيخ صدوق (م 381 ه . ق) در كتاب كمال الدين اين روايت را چنين گزارش مي كند:

ابومحمد حسن بن علي عليه السلام به دنبال من فرستاد و فرمود: اي عمه! امشب روزه ات را با ما افطار كن؛ زيرا امشب شب نيمه شعبان است و خداوند در اين شب، آن را كه حجت او در زمين است، آشكار مي سازد. پرسيدم: مادر او كيست؟ فرمود: نرجس. عرض كردم: خدا مرا فداي شما گرداند، به خدا سوگند، در او هيچ اثري از حاملگي نيست! فرمود: موضوع چنين است كه مي گويم. حكيمه خاتون ادامه مي دهد: من [به خانه امام عسكري عليه السلامدر ]آمدم. پس از آنكه سلام كردم و نشستم، نرجس پيش من آمد و در حالي كه كفش هاي مرا از پايم بيرون مي آورد، گفت: اي بانوي من! چگونه شب كردي؟ گفتم: بلكه تو بانوي من و بانوي خاندان مني. سخن مرا انكار كرد و گفت: چه شده است عمه؟ به او گفتم: دختر جان! خداوند - تبارك و تعالي - در همين شب به تو فرزند پسري عطا مي كند كه سرور دنيا و آخرت خواهد بود. نرجس از حيا در جاي خود نشست. وقتي از نماز عشا فارغ شدم و افطار كردم، به بستر رفتم و خوابيدم. در نيمه هاي شب براي نماز برخاستم و نمازم را تمام كردم، در حالي كه هنوز نرجس خوابيده

ص: 22

بود و اثري از زايمان در او نبود.تعقيب نماز را به جاي آوردم و خوابيدم، ولي چند لحظه بعد، وحشت زده از خواب بيدار شدم. در اين هنگام، نرجس هم برخاست و به نماز ايستاد.

حكيمه مي گويد: در همين حال، شك و ترديد به سراغ من آمد، ولي ناگهان ابومحمد [امام حسن عسكري] عليه السلام از همان جا كه نشسته بود، ندا برآورد: اي عمه! شتاب مكن كه آن امر نزديك شده است. حكيمه ادامه مي دهد: در حال خواندن سوره هاي «سجده» و «يس» بودم كه نرجس با اضطراب از خواب بيدار شد. من با شتاب پيش او رفتم و گفتم: نام خدا بر تو باد، آيا چيزي احساس كردي؟ گفت: بله، عمه جان. به او گفتم: بر خودت مسلط باش و آرامشت را حفظ كن كه اين، همان است كه به تو گفتم. حكيمه ادامه مي دهد: دقايقي كوتاه خواب به سراغ من آمد و در همين زمان بود كه حالت زايمان به نرجس دست داد و من به سبب حركت نوزاد بيدار شدم. جامه را از روي او كنار زدم و ديدم كه او اعضاي سجده را به زمين گذاشته و در حال سجده است. او را در آغوش گرفتم و با تعجب ديدم كه او كاملاً پاكيزه است و از آثار ولادت چيزي بر او نمانده است. در اين هنگام، ابومحمد [امام حسن عسكري] عليه السلام ندا برآورد كه: اي عمه! پسرم را نزد من بياور. نوزاد را به سوي او بردم. آن حضرت دستانش را زير ران ها و كمر او قرارداد و پاهاي او را بر سينه خود گذاشت. آن گاه زبانش را در دهان او كرد و دستانش را بر چشم ها و گوش ها و مفاصل او كشيد. پس از آن گفت: پسرم! سخن بگو. آن نوزاد زبان گشود و گفت: شهادت مي دهم كه خدايي جز خداي يكتا نيست و هيچ شريكي براي او وجود ندارد و شهادت مي دهم كه محمد صلي الله عليه و آله، فرستاده خداست. آن گاه بر امير مؤمنان علي عليه السلام و ديگر امامان درود فرستاد تا به نام پدرش رسيد... .(1)

ص: 23

پس از تولد حضرت مهدي عليه السلام، امام حسن عسكري عليه السلام شمار بسيار محدودي از ياران نزديك خود را از ميلاد مهدي موعود آگاه كرد. تعداد ديگري از ياران آن حضرت نيز موفق به ديدار آن مولود خجسته شدند.(1)

مردم در ارتباط بود و به وسيله نامه هايي كه به «توقيع»(1)

مشهور است، پرسش هاي شيعيان را پاسخ مي گفت. در دوران غيبت كبرا اين نوع ارتباط قطع شده است و مردم براي دريافت پاسخ پرسش هاي ديني خود تنها مي توانند به «نوّاب عام» امام عصر كه همان فقيهان وارسته هستند، مراجعه كنند.

اين ابوعمرو، مورد اعتماد و امين است. آنچه به شما مي گويد، از جانب من مي گويد و آنچه به شما مي دهد، از جانب من مي دهد.(1)

امام حسن عسكري عليه السلام نيز پس از وفات پدرش، در حق او مي گويد:

اين ابوعمرو مورد وثوق و امين است. او محل اعتماد امام قبلي و مورد اعتماد من در زندگي و مرگ است. پس آنچه به شما گويد، از سوي من مي گويد و آنچه به شما دهد، از جانب من مي دهد.(2)عثمان بن سعيد، همان كسي بود كه هنگام غسل دادن پيكر پاك امام يازدهم حاضر بود و مأموريت داشت كار كفن و حنوط كردن و خاك سپاري آن امام را انجام دهد.

شيخ طوسي مي نويسد:

توقيعات صاحب الامر عليه السلام به دست عثمان بن سعيد و پسرش، محمد، به شيعيان و ياران خاص پدر آن حضرت مي رسيد. اين توقيعات حاوي امر و نهي و پاسخ به مسائل و به همان خطي بود كه در زمان امام حسن عسكري عليه السلامنوشته مي شد. ازاين رو، شيعه همواره بر عدالت اين پدر و پسر تأكيد داشته است تا آنكه عثمان بن سعيد دنيا را وداع گفت(3) و پسرش وي را غسل داد و به خاك سپرد... .(4) قبر عثمان بن سعيد در سمت غربي بغداد در خيابان ميدان، در ابتداي محله اي معروف به درب جبله در سمت قبله مسجد درب، قرار دارد.(5)

ص: 28

عمري و فرزندش مورد اعتمادند. پس هرچه به تو دادند، از جانب من داده اند و آنچه به تو گفته اند، از جانب من گفته اند. پس سخنان آن دو را بشنو و از آنان اطاعت كن كه آن دو مورد اعتماد و امانت دارند.(1)

از محمد بن عثمان روايت شده است كه گفت:

به خدا سوگند، صاحب الامر هر سال در موسم حج حاضر مي شود و مردم را مي بيند و مي شناسد. مردم نيز او را مي بينند، ولي نمي شناسند.(2)

همچنين در روايت آمده است كه از وي پرسيدند: آيا صاحب الامر عليه السلامرا ديده اي؟ گفت:

آري، آخرين باري كه او را ديدم در كنار خانه خدا بود و مي فرمود: «خداوندا! وعده ات را برايم محقق كن».(3)

وي در آخر جمادي الاولي سال 304 يا 304 ه . ق درگذشت. او حدود پنجاه سال سفارت امام زمان عليه السلام را عهده دار بود.(4)

وي را در كنار مادرش، در خيابان باب الكوفه در بغداد به خاك سپردند.(5)

ص: 30

المُشاهَدَةَ قَبْلَ خُرُوجِ السُّفْيانيِّ وَ الصَّيْحَةِ فَهُوَ كاذِبٌ مُفْتَرٍ، و لاحَوْلَ و لاقُوَّةَ إلاّ بِاللّهِ العَليِ العَظيمِ.

به نام خداوند بخشاينده مهربان

اي علي بن محمد سمري!

خداوند پاداش برادرانت را در مرگ تو بزرگ گرداند. تو تا شش روز ديگر مي ميري. پس كارت را سامان ده و به كسي به عنوان جانشين پس از خود، وصيت مكن كه ديگر غيبت دوم [تامه] واقع شده است. ديگر ظهوري نيست مگر به اذن خداوند و آن پس از مدتي دراز و بعد از آنكه دل ها سخت شد و زمين از ستم پر شد، رخ خواهد داد. به زودي از شيعيانم كساني خواهند آمد كه ادعاي ديدار مرا مي كنند. آگاه باشيد هر كس پيش از خروج سفياني و صيحه آسماني ادعاي ديدار مرا كرد، دروغگو و مفتري است. وَلا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللّه ِ الْعَليِّ الْعَظيمِ.

راوي گويد: از اين توقيع نسخه برداري كرديم و از نزد او بيرون آمديم و چون روز ششم فرا رسيد، نزد علي بن محمد بازگشتيم و ديديم نزديك است جان بدهد. از او پرسش شد: چه كسي جانشين تو خواهد بود؟ گفت: خدا را امري است كه خود، رساننده آن است و درگذشت.(1)

علي بن محمد سمري در نيمه شعبان سال 328 يا 329 ه . ق درگذشت و پيكر وي در خيابان خلنجي در جنب باب محول نزديك نهر ابوعتاب بغداد به خاك سپرده شد.(2)

ص: 33

با وفات چهارمين نايب خاص امام عصر، دوران غيبت صغرا به سر آمد و شيعيان بيش از پيش از فيض وجود امام خود محروم شدند. باشد تا پرده هاي غيبت به كنار رود و جمال دل آراي حجت حق آشكار شود.(1)

ص: 34

آن حضرت، افزون بر همه زيبايي هاي ظاهري، جامع همه كمالات روحي و سجاياي اخلاقي نيز هست. همين امر موجب شده كه ايشان از نظر خلق و خو، شبيه ترين مردم به پيامبر باشد.

از آنجا كه آشنايي بيشتر با صفات و خصال يوسف زهرا، حضرت مهدي عليه السلامراهي براي شناخت مدعيان دروغين به شمار مي آيد و افزون بر اين مي تواند موجب انس و ارتباط شيعيان با آن عزيز غايب از نظر باشد، با بهره گيري از كلمات معصومان عليهم السلام و حكايت هاي نقل شده از تشرّف يافتگان، به بررسي اين موضوع مي پردازيم. باشد تا به مصداق «وصف العيش نصف العيش»، ما هم از آن جمال دل آرا بهره مند شويم.

ألْحَمْدُ لِلّهِ الَّذي لَمْ يُخْرِجْني مِنَ الدُّنْيا حَتّي أَرانِيَ الخَلَفَ مِنْ بَعْدي، أشْبَهَ النّاسِ بِرَسُولِ اللّهِ صلي الله عليه و آله خَلْقا و خُلقا... .(1)

سپاس از آن خدايي است كه مرا از دنيا نبرد تا آنكه جانشين مرا به من نشان داد. او از نظر آفرينش و اخلاق، شبيه ترين مردم به رسول خدا صلي الله عليه و آلهاست.

با توجه به اين روايات، همه خصال و صفاتي را كه در قرآن و روايات به پيامبر گرامي اسلام نسبت داده شده است، به وجود مقدس امام مهدي عليه السلام نيز مي توان نسبت داد. رواياتي كه به توصيف ويژگي هاي ظاهري پيامبر اكرم صلي الله عليه و آلهپرداخته اند،

فراوانند. در اينجا به يكي از آنها اشاره مي كنيم. در روايتي كه از امام محمد باقر عليه السلام نقل شده، ويژگي هاي ظاهري پيامبر خاتم چنين توصيف شده است:

رخسار پيامبر خدا، سپيد آميخته به سرخي و چشمانش سياه و درشت و ابروانش به هم پيوسته و كف دست و پايش پر گوشت و درشت بود؛ بدان سان كه گويي طلا بر انگشتانش ريخته باشد. استخوان دو شانه اش بزرگ بود. چون به كسي روي مي كرد، به خاطر مهرباني شديدي كه داشت، با همه

بدن به جانب او توجه مي كرد. يك رشته موي از گودي گلو تا نافش روييده بود، انگار كه ميانه صفحه نقره خالص، خطي كشيده شده باشد. گردن و شانه هايش مانند گلاب پاش سيمين بود. بيني كشيده اي داشت كه هنگام آشاميدن آب نزديك بود به آب برسد. هنگام راه رفتن محكم قدم برمي داشت كه گويا به سرازيري فرود مي آيد. باري، نه قبل و نه پس از پيامبر خدا كسي مثل او ديده نشده است.(2)

ب) رواياتي كه خصال و سيماي امام مهدي عليه السلام را به تفصيل بيان كرده و ويژگي هاي آن حضرت را يك به يك برشمرده اند. برخي از رواياتي كه در اين زمينه وارد شده، به شرح زير است:

ص: 37

1. پيامبر گرامي اسلام، امام مهدي را شبيه خود معرفي كرده و در توصيف او مي فرمايد:

بِأَبِي وَ أُمِّي سَمِيِّي وَ شَبِيهِي وَ شَبِيهِ مُوسَي بْنِ عِمرَانِ، عَلَيْهِ جُيُوبُ [جَلابِيبُ] النُّورِ تَتَوَقَّدُ مِنْ شُعاعِ الْقُدْسِ.(1)

پدر و مادرم به فداي او كه هم نام من، شبيه من و شبيه موسي زاده عمران است. بر [بدن] او نوارهايي [جامه هايي] از نور است كه از شعاع قدس روشنايي مي يابد.

2. آن حضرت در روايت ديگري در توصيف چهره فرزندش، امام مهدي عليه السلاممي فرمايد:

اَلْمَهدِيُّ مِنْ وُلْدِي وَجْهُهُ كَاْلقَمَرِ الدُّرِيِّ....(2)

مهدي از فرزندان من است. چهره او مانند ماه درخشنده است.

3. پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله در روايتي، پيشاني و بيني امام مهدي عليه السلام را اين گونه توصيف مي كند:

اَلْمَهدِيُّ مِنِّي أَجلَي الجِبْهَةِ أَقْنَي الأَنْفِ... .(3)

مهدي از من است، پيشاني گشاده و بيني كشيده دارد.

4. در روايت ديگري

كه از پيامبر خاتم صلي الله عليه و آله نقل شده، رنگ چهره و اندام امام مهدي عليه السلام چنين توصيف شده است:

اَلْمَهْدِيُّ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِي لَوْنُهُ لَوْنُ عَرَبِيٍّ وَ جِسْمُهُ جِسْمُ إِسرائِيلي عَلي خَدِّهِ الأَيْمَنِ خالٌ كَأَنَّهُ كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ... .(4)

ص: 38

مهدي مردي از فرزندان من است رنگ [چهره] او رنگ عربي(1)

و اندام او اندام اسرائيلي(2) است بر گونه راست او خالي است كه همانند ستاره درخشان است.

5. با توجه به همه ويژگي هاي ياد شده است كه پيامبر اسلام در وصف امام مهدي عليه السلام مي فرمايد:

المَهْدِيُّ طاوُوسُ أَهْلِ الْجَنَّةِ.(3)

مهدي، طاووس اهل بهشت است.

6. امام باقر عليه السلام از پدرش و جدش روايت مي كند كه روزي امام علي عليه السلام در حالي كه بالاي منبر بود، فرمود:

يَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ وُلْدي في آخِرِالزَّمانِ أبْيَضُ اللَّونِ، مُشْرَبٌ بِالحُمْرَةِ، مَنْدَحُ [مَبْدحُ ]البَطْنِ، عَريضُ الفَخْذَينِ، عَظيمُ مَشاشِ المِنْكَبَينِ، بِظَهْرِهِ شامَتانِ؛ شامَةٌ عَلي لَونِ جِلْدِهِ و شامَةٌ عَلي شِبْهِ شامَةِ النَّ-بِيِّ صلي الله عليه و آله... .(4)

از فرزندان من در آخرالزمان، مردي ظهور مي كند كه رنگ [صورتش ]سفيد متمايل به سرخي و سينه اش فراخ و ران هايش ستبر و شانه هايش قوي است و در پشتش دو خال است، يكي، به رنگ پوستش و ديگري، مشابه خال پيامبر اكرم - درود خدا بر او و خاندانش باد - .

7. امام رضا عليه السلام نيز در بيان صفات و ويژگي هاي امام عصر عليه السلام مي فرمايد:

ص: 39

إنَّ القائِمَ هُوَ الذَّي إِذا خَرَجَ كانَ في سِنِّ الشُّيُوخِ وَ مَنْظَرِ الشَّبابِ، قَوِيّا في بَدَنِه حَتّي لَوْ مَدَّ يَدَهُ إِلي أعْظَمِ شَجَرَةٍ عَلي وَجْهِ الأَرْضِ لَقَلَعَها و لَوْصاحَ بَيْنَ

الجِبالِ لَتَدَكْدَكَتْ صُخُورُها.(1)

قائم كسي است كه در سن پيرمردان و با چهره جوانان قيام كند و نيرومند باشد تا بدان جا كه اگر دستش را به سوي بزرگ ترين درخت روي زمين دراز كند، آن را از جاي بركند و اگر بين كوه ها فرياد برآورد، صخره هاي آن فروپاشد.

8 . حضرت رضا عليه السلام در روايت ديگري، در پاسخ اباصلت هروي كه از ايشان پرسيد: «نشانه هاي قائم شما هنگام ظهور چيست؟» مي فرمايد:

عَلامَتُهُ أَنْ يَكُونَ شَيْخَ السِّنِّ، شابَّ المَنْظَرِ، حَتّي أَنَّ النّاظِرَ إِلَيهِ لَيَحْسَبَهُ ابْنَ أرْبَعينَ سَنَةً أوْ دُونَها و إِنَّ مِن عَلاماتِه أَنْ لايَهْرَمَ بِمُرُورِ الأَيّامِ وَ اللَّيالِيَ حَتّي يَأتِيَهُ أَجَلُهُ.(2)

نشانه اش اين است كه در سن پيري است، ولي منظرش جوان است، به گونه اي كه بيننده مي پندارد چهل ساله يا كمتر از آن است. نشانه ديگرش آن است كه به گذشت شب و روز پير نشود تا آنكه اَجَلش فرا رسد.

9. ابراهيم بن مهزيار نيز كه به شرف ملاقات امام مهدي عليه السلام رسيده است، در بيان خصال آن امام مي گويد:

او جواني نورس و نوراني و سپيد پيشاني بود با ابرواني گشاده و گونه ها و بيني كشيده و قامتي بلند و نيكو چون شاخه سرو. گويا پيشاني اش ستاره اي درخشان بود و برگونه راستش، خالي بود كه مانند مشك و عنبر بر صفحه اي نقره اي

ص: 40

مي درخشيد. بر سرش، گيسواني پرپشت و سياه و افشان بود كه روي گوشش را پوشانده بود. سيمايي داشت كه هيچ چشمي برازنده تر و زيباتر و با طمأنينه تر و باحياتر از آن نديده است.(1)

10. علي بن ابراهيم

بن مهزيار اهوازي كه بيست مرتبه به شوق ديدار امام مهدي عليه السلام به حج مشرف شد و سرانجام نيز به توفيق ديدار آن حضرت دست يافت، در گزارش ديدار خود چهره و قامت دلرباي امام را اين گونه توصيف مي كند:

... وَ هُوَ كَأُقْحُوانَةِ أُرْجُوانِ قَدْ تَكاثَفَ عَلَيْهَا النَّدي وَ أَصابَهَا أَلَمُ الهَوي(2)

وَ إِذا هُوَ كَغُصْنِ بانٍ أَوْ قَصِيبِ رَيْحانِ، سَمْحٌ، سَخِيٌّ تَقِيٌّ نَقِيٌّ لَيْسَ بالطَّويلِ الشّامِخِ وَ لا بالقَصيرِ اللاّزقِ بَلْ مَرْبُوعُ القامَةِ، مُدَوَّرُ الهامَّةِ، واسِعُ الصَّدْرِ، صَلتُ الجَبينِ، مَقْروُنُ الحاجِبَيْنِ، عَلي خَدِّهِ الأَيمَنِ خالٌ كأَنَّهُ فُتاتُ المِسْكِ عَلي رَضْراضَةِ عَنْبَرِ.(3)

[رخسار] او [در لطافت] مانند [گل هاي] بابونه [و در رنگ، مانند ]ارغوان بود كه بر آن شبنم نشسته و [شدت سرخي اش را] هوا شكسته است. او در اين حال،

ص: 41

همچون شاخه درخت «بان»(1)

يا ساقه ريحان [خوش بو ]بود. نرم خو، بخشنده، پرهيزكار و پيراسته بود. او ميانه بالا بود، نه بسيار بلند قد و نه بسيار كوتاه قد. صورتي گرد، سينه اي فراخ، پيشاني سفيد و ابرواني به هم پيوسته داشت. بر گونه راست او خالي بود؛ چون دانه مشك كه بر قطعه عنبر ساييده باشد.

گفتني است بيشتر مشخصاتي كه براي سيماي ظاهري امام مهدي عليه السلام ذكر شده، به طور مشترك، در روايات شيعي و سني آمده است و از اين جنبه اشتراك نظر زيادي ميان فرق اسلامي وجود دارد.(2)

4. خداوند در آيه ديگري از قرآن در مقام ستايش خلق و خوي بي نظير پيامبر اسلام مي فرمايد: «وَ إِنَّكَ لَعَلَي خُلُقٍ عَظِيمٍ؛ و به راستي، تو را خويي است سترگ».(1)

با توجه به آنچه گذشت، مي توان گفت خاتم اوصيا نيز چون خاتم پيامبران، مظهر نرم خويي، دل سوزي، خيرخواهي، مهر، محبت، گذشت و خلق و خوي شايسته و سترگ بوده و رحمتي براي همه جهانيان است.

وَ مَنْ أَرادَ أَنْ يَنْظُرَ إِلي إِبراهيمَ وَ إِسماعيلَ فَها أَنَا ذا إِبراهِيمُ وَ إِسماعيلُ، أَلا وَ مَنْ أَرادَ أَنْ يَنْظُرَ إِلي مُوسي وَ يُوشَع فَها أَنَا ذا مُوسي وَ يُوشَع، أَلا وَ مَنْ أَرادَ أَنْ يَنْظُرَ إِلي عِيسي وَ شَمْعُونَ فَها أَنَا ذا عِيسي وَ شَمْعُونُ [...].(1)

اي مردم! هر كس مي خواهد آدم و شيث را بنگرد، اينك منم آدم و شيث. هر كس مي خواهد نوح و فرزند او سام را نگاه كند، [مرا ببيند] كه من همان نوح و سام هستم. هر كس دوست دارد ابراهيم و اسماعيل را مشاهده كند، [به من بنگرد كه] منم ابراهيم و اسماعيل. هر كس مي خواهد به موسي و يوشع نگاه كند، پس اين منم موسي و يوشع. هر كس علاقه مند است كه عيسي و شمعون را ببيند، پس [مرا نظاره كند كه ]من همان عيسي و شمعون ام.

2. در نقل ديگري، آن حضرت خود را سزاوارترين مردم به پيامبران بزرگوار الهي - از آدم عليه السلام تا خاتم پيامبران صلي الله عليه و آله - معرفي مي كند و مي فرمايد:

[...] أَيُّهَا النّاسُ مَنْ يُحاجُّني في آدَمَ فَأَنا أَوْلَي النّاسِ بِآدَمَ، أَيُّهَا النّاسُ مَن يُحاجُّني في نُوحٍ فَأَنَا أَولَي النّاسِ بِنُوحٍ، أَيُّهَا النّاسُ مَنْ يُحاجُّني في إِبراهيمَ فَأَنَا أَولَي النّاسِ بِإِبراهيمَ، أَيُّهَا النّاسُ مَنْ يُحاجُّني في مُوسي فَأَنَا أَوْلَي النّاسِ بِمُوسي، أَيُّهَا النّاسُ مَنْ يُحاجُّني في عيسي فَأَنَا أَوْلَي النّاسِ بِعيسي،

أَيُّهَا النّاسُ مَنْ يُحاجُّني في مُحمَّدٍ فَأَنَا أَوْلَي النّاسِ بِمُحَمَّدٍ صلي الله عليه و آله.(2)

اي مردم هر كس با من درباره آدم به بحث پردازد، پس من سزاوارترين مردم به آدم هستم؛ اي مردم هر كس با من درباره نوح محاجّه كند، پس من سزاوارترين مردم به نوحم؛ اي مردم هر كس با من درباره ابراهيم بحث و گفت وگو كند، پس من خود سزاوارترين مردم به ابراهيم هستم؛ اي مردم هر كس درباره موسي با من

ص: 45

محاجّه كند، پس من سزاوارترين مردم به موسي هستم؛ اي مردم هر كس با من درباره عيسي بحث و گفت وگو كند، پس من سزاوارترين مردم به عيسي هستم؛ اي مردم هر كس با من درباره محمّد محاجّه كند، پس من سزاوارترين مردم به محمّد عليه السلام هستم.

در برخي روايات پاره اي از شباهت هاي امام مهدي عليه السلام با پيامبران بزرگواري چون حضرت آدم، نوح، ابراهيم، موسي، يوسف، صالح، داوود، سليمان، ايوب، يونس، عيسي عليهم السلام و محمّد صلي الله عليه و آله بيان شده است كه از جمله آنها مي توان به طول عمر، پنهان بودن ولادت، غيبت از قوم خود، هيبت و شكوهمندي، شيوه قضاوت، جهانداري، برخورداري از گشايش پس از گرفتاري، نورانيت، انقلاب خونين و خروج با شمشير و... اشاره كرد.(1)

در زمينه شباهت هاي امام مهدي عليه السلام با اجداد طاهرينش نيز روايت هاي متعددي رسيده است كه از جمله مي توان به موارد زير اشاره كرد:

1. در بخش پاياني خطبه آغاز ظهور امام مهدي عليه السلام كه پيش از اين به آن اشاره شد، آن حضرت شباهت خود با پدران بزرگوارش را

به مردم يادآور مي شود و مي فرمايد:

[...] أَلا وَ مَنْ أَرادَ أَنْ يَنْظُرَ إِلي مُحَمَّدٍ وَ أَميرِالمُؤْمِنينَ صَلَواتُ اللّهُ عَلَيهما فَها أَنَا ذا مُحمَّدٌ صلي الله عليه و آله وَ أَميرُالمُؤْمِنينَ عليه السلام، أَلا وَ مَنْ أَرادَ أَنْ يَنْظُرَ إِلي الْحَسَنِ وَ الْحُسَينِ عليهماالسلام فَها أَنَا ذَا الْحَسَنُ وَالحُسَينُ، أَلا وَ مَنْ أَرادَ أَنْ يَنْظُرَ إِلي الأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِ الْحُسَينِ عليهم السلام فَها أَنَا ذَا الأَئِمَّةُ عليهم السلام أَجِيبُوا إِلي مَسْأَلَتِي، فَإِنّي أُنَبِّئُكُمْ بِما نُبِّئْتُمْ بِهِ وَ ما لَمْ تُنَبِّئُوا بِه.(2)

ص: 46

هر كس مي خواهد به محمّد و امير مؤمنان - درود خدا بر آنها باد - بنگرد، اينك منم محمّد - درود خدا بر او و خاندانش باد - و امير مؤمنان - درود خدا بر او باد - هر كس دوست دارد حسن و حسين را مشاهده كند [به من بنگرد كه]، منم حسن و حسين هر كس علاقه مند است كه به امامان از نسل حسين - درود خدا بر آنها باد - بنگرد [پس اينك به من بنگرد كه] من همان امامان - درود خدا بر آنها باد - هستم. به درخواست من پاسخ گوييد كه من به شما از همه آنچه از آن آگاه شده ايد و آنچه از آن آگاه نشده ايد، خبر مي دهم.

2. در صلوات منسوب به خواجه نصيرالدين طوسي(1)

ويژگي ها و صفاتي كه امام مهدي عليه السلام از پدران بزرگوار خويش به ارث برده بيان شده است:

أَللّهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّمْ وَ زِدْ وَ بارِكْ عَلي صاحِبِ الدَّعْوَةِ النَّبَوِيَّةِ وَ الصَّوْلَةِ الْحَيْدَرِيَّةِ وَ الْعِصْمَةِ الفاطِميَّةِ وَ الْحِلْمِ الْحَسَنيَّةِ وَ الشُّجاعَةِ الحُسَيْنيِّةِ وَ

العِبادَةِ السَّجادِيَّةِ وَ المَآثِرِ الباقِريَّةِ وَ الآثارِ الجَعْفَريَّةِ، وَ الْعُلُومِ الكاظِميَّةِ وَ الحُجَجِ الرَّضويَّةِ وَ الْجُودِ التَّقَويَّةِ وَ النَّقاوَةِ النَّقَوِيَّةِ وَ الْهَيْبَةِ الْعَسْكَرِيَّةِ وَ الغَيْبَةِ الإِلهِيَّةِ القائِمِ بِالحَقِّ وَ الدّاعِي إلَي الصِّدقِ المُطْلَقِ،... .(2)

بارخدايا! رحمت هاي پياپي فرست و درودهاي خجسته خويش ارزاني دار، بر امام بزرگواري كه صاحب دعوت محمّدي، صولت حيدري، عصمت فاطمي، حلم حسني، شجاعت حسيني، عبادت سجادي، مفاخر باقري، آثار جعفري،

ص: 47

علوم كاظمي، حجج رضوي، جود تقوي، نقاوت (پاكي) نقوي، هيبت عسكري و غيبت الاهي است. آن قائم به حق و دعوت كننده به سوي حقّ مطلق... .

در برخي روايات به ويژگي هاي كلي امامان معصوم عليهم السلام؛ يعني ويژگي هايي كه در همه آنها مشترك است، اشاره است كه با توجه به آنها نيز مي توان به برخي از اوصاف امام مهدي عليه السلام دست يافت.

برخي از اين روايات به شرح زير است:

1. امام صادق عليه السلام در پاسخ اين پرسش كه امام چگونه شناخته مي شود، مي فرمايد:

بالسَّكينةِ و الوَقارِ [...] وَ تَعرِفُهُ بِالحَلالِ و الحَرامِ وَ بِحاجَةِ النّاسِ إلَيهِ و لايَحْتاجُ إلي أَحَدٍ.(1)

[امام را] با آرامش و وقار [...] و نيز با حلال و حرام و نيازمندي مردم به او، در صورتي كه او خود به هيچ كس نياز ندارد [، مي توان شناخت].

2. امام رضا عليه السلام در بيان ويژگي كلي امامان معصوم عليهم السلام، سخنان ارزشمندي دارد كه بر اساس آن مي توان به توصيف امام مهدي عليه السلام نيز پرداخت. آن حضرت مي فرمايد:

يَكونُ أَوْلي بِالنّاسِ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ، و أَشفَقَ عَلَيْهِمْ مِنْ آبائِهِمْ و أُمَّهاتِهِمْ و يَكُونُ أشَدَّ النّاسِ تَواضُعا لِلّهِ،

عَزَّ وَ جَلَّ، و يَكوُنُ آخَذَ النّاسِ بِما يَأمُرُ بِهِ و أَكَفَّ النّاسِ عَمّا يَنهي عَنْهُ.(2)

او به مردم از خودشان سزاوارتر و از پدران و مادرانشان براي آنها دل سوزتر است. او از همه مردم در برابر خدا، متواضع تر و در عمل به آنچه خود بدان

ص: 48

فرمان مي دهد، سخت كوش تر و در دوري گزيدن از آنچه خود از آن نهي مي كند، خوددارتر است.

3. حضرت رضا عليه السلام در ادامه مي فرمايد:

دَلالَتُهُ فِي العِلمِ وَ استِجابَةِ الدَّعْوَةِ و كُلِّ ما أَخْبَرَ بِهِ مِنَ الحَوادِثِ الَّتي تَحْدُثُ قَبلَ كَوْنِها، فَذلِكَ بَعهدٍ مَعهُودٍ إِلَيهِ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلي الله عليه و آلهتَوارَثَهُ عَنْ آبائِهِ عَنهُ.(1)

او [با دو نشانه] شناخته مي شود: دانش [بي كران] و استجابت دعا و اينكه او از همه رويدادها، پيش از رخ دادنشان خبر مي دهد. همه اينها به سبب پيماني است كه از سوي پيامبر خدا با او بسته شده و وي آن را به وسيله پدران خود از آن حضرت به ارث برده است.

خلاصه سخن اينكه آخرين پيشواي معصوم عليه السلام همه صفات كمال و خصال شايسته اجداد طاهرينش را به ارث برده و در تقوا و پرهيزكاري، عبادت و بندگي، طهارت و پاكيزگي، عصمت و پاكدامني، درايت و تيزبيني، حكمت و فرزانگي، بلاغت و سخنوري، شجاعت و جنگاوري، فتوت و مردانگي، صلابت و پايداري، حلم و بردباري، سخاوت و بخشندگي، جلالت و شكوهمندي، عطوفت و مهرورزي، تواضع و فروتني و... سرآمد همه جهانيان است.(2)

مِنْ بَني هاشِمٍ مِنْ ذُرْوَةِ طَوْدِ العَرَبِ، وَ بَحْرِ مَغِيضِها إِذا وَرَدَت، وَمَخْفِرِ أَهْلِها إذا اُتِيَتْ، وَ مَعْدِنِ صَفْوَتِها إِذَا اكْتَدَرَتْ، لايَجْبُنُ إِذَا المَنايا هَكَعَتْ، وَ لايَخُورُ إِذَا المَنُونُ اكْتَنَعَتْ، وَ لايَنْكِلُ إِذَا الكُماةُ اصْطَرَعَتْ، مُشَمِّرٌ مُغْلَوْلِبٌ ظَفِرٌ ضِرْغامَةٌ حَصِدٌ مِخْدَشٌ ذِكْرٌ، سَيْفٌ مِنْ سُيُوفِ اللّهِ، رَأْسٌ، قُثَمٌ، نَشُؤَ رَأسُهُ في باذِخِ السُّؤْدَدِ وَعارِزُ مَجْدِهِ في أَكْرَمِ الَْمحْتِدِ، [... ]أَوْسَعُكُمْ كَهْفا، وَ أَكْثَرُكُمْ عِلْما، وَ أَوْصَلُكُمْ رَحِما.(1)

او از بني هاشم [و] از [خانداني است كه همواره] بلندترين قله ها، پرآب ترين درياها، مطمئن ترين پناهگاه ها و خالص ترين معدن هاي عرب [بوده] است. هنگامي كه مرگ شبيخون زند او را ترسي در دل نباشد و چون مرگ روي نمايد سستي و ناتواني از خود نشان ندهد. و به هنگام زورآزمايي دليران عقب نشيني نكند. او تلاش كننده خستگي ناپذير، پرتوان، پيروزمند، شير بيشه شجاعت، بركننده ريشه ستمگران، پشتوانه اي استوار، دلاوري قدرتمند، شمشيري از شمشيرهاي خدا، سالار و پرخيري است كه در خاندان جلالت و شرف بزرگ شده و ريشه مجد و بزرگواري اش در اصيل ترين ريشه هاست. [...] پناهگاه او از همه شما گسترده تر، دانش او از دانش همه شما فزون تر و لطف او به خويشانش از همه شما بيشتر است.

2. ابن حماد در كتاب خود، از يكي از راويان اهل سنّت در مورد ويژگي هاي امام مهدي عليه السلام چنين نقل مي كند:

عَلامَةُ المَهدِيِّ أَنْ يَكُونَ شَديدا عَلَي العُمّالِ جَوادا بِالمالِ رَحيما بِالمَساكِينِ.(2)

نشانه مهدي اين است كه بر كارگزاران [دولت خويش]، سخت گير، بسيار بخشنده و با مستمندان، مهربان است.

ص: 50

3. امام باقر عليه السلام در توصيف ويژگي هاي امام مهدي عليه السلام مي فرمايد:

إِنَّ الدُّنيا لاتَذْهَبُ حَتّي يَبْعَثَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَجُلاً مِنّا أَهْلَ الْبَيْتِ يَعْمَلُ بِكَتابِ اللّهِ لايَري فِيكُمْ مُنْكَرا إلاّ أَنْكَرَهُ.(1)

پايان جهان فرا نمي رسد تا اينكه خداوند گرامي و بلندمرتبه مردي از ما اهل بيت را برانگيزد. او به كتاب خدا عمل مي كند و هيچ منكري را در شما مشاهده نمي كند مگر اينكه با آن مخالفت مي كند.

چنان كه ملاحظه مي شود ويژگي هاي موعود اسلامي چنان دقيق و بي كم و كاست بيان شده است كه زمينه هرگونه اشتباه و خطا در تشخيص مصداق حقيقي اين موعود را از بين مي برد و راه را بر مدعيان دروغين مي بندد.

اميدواريم كه خداوند متعال توفيق ديدار شبيه ترين مردم به رسول خدا صلي الله عليه و آلهو طاووس اهل بهشت را روزي همه ما گرداند.

ص: 51

إِنَّ اللّه تَعالي ذِكرُهُ أَدارَ فِي الْقائِمِ مِنّا ثَلاثَةً أَدارَها لِثَلاثَةٍ مِنَ الرُّسُلِ: قَدَّرَ مَوْلَدَهُ تَقْديرَ مَولَدِ مُوسي عليه السلام، و قَدَّرَ غَيبَتَهُ تَقْدِيرَ غَيبةِ عيسي عليه السلام، و قَدَّرَ إِبْطاءَهُ تَقْديرَ إبطاءِ نُوحٍ عليه السلام، و جَعَلَ لَهُ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عُمْرَ العَبْدِ الصّالِحِ - أَعْنِي الخِضْرَ عليه السلام - دَلِيلاً عَلي عُمْرِهِ.(1)

خداوند متعال، سه ويژگي از سه نفر از پيامبران را در قائم ما قرار داده است: ولادتش را همچون ولادت موسي عليه السلام، طولاني بودن غيبتش را همچون طولاني بودن غيبت عيسي عليه السلام و عمر او را همچون عمر نوح عليه السلام [طولاني ]قرار داده است. خداوند به بنده صالح خود (خضر عليه السلام) عمر طولاني داد تا دليلي بر طولاني بودن عمر او (قائم) باشد.

آن حضرت در ادامه

همين روايت، در توضيح اين مطلب كه چگونه خداوند عمر طولاني حضرت خضر عليه السلام را دليلي بر عمر طولاني حضرت قائم عليه السلام قرار داده است، مي فرمايد:

وَ أَمّا العَبدُ الصّالِحُ - أَعْنِيَ الخِضْرَ عليه السلام - فَإِنَّ اللّه َ تَعالي ما طَوَّلَ عُمرَهُ لِنُبُوَّةٍ قَرَّرَها لَهُ و لا لِكِتابٍ نَزَّل عَليهِ، و لا لِشَريعَةٍ يَنْسَخُ بِها شَرِيعَةَ مَن كان قَبلَهُ مِنَ الأنبياءِ عليهم السلام، و لا لاِءِمامَةٍ يُلزِمَ عِبادَهُ الإِقتداءَ بِها، وَ لا لِطاعَةٍ يَفرِضُها، بَل إِنَّ اللّه تعالي لَمّا كانَ فِي سابِقِ عِلمِهِ أَنْ يُقَدِّرَ فِي عُمْرِ الْقائمِ عليه السلام في أَيّامِ غَيبتِهِ ما يَقدُرُهُ وَ عَلِمَ ما يَكونُ مِن إِنكارِ عِبادِهِ بِمقدارِ ذلكَ العُمرِ فِي الطُّولِ، طَوَّلَ عُمْرَ العَبدِ الصّالِحِ مِن غَيرِ سَبَبٍ أَوْجَبَ ذلِكَ إِلاّ لِعِلَّةِ الإِسْتِدْلالِ عَلي عُمرِ القائِمِ عليه السلام لِيَقطَعَ بِذلِكَ حُجَّةَ الْمُعانِدينَ، لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَي اللّه حُجَّةٌ.(2)

و اما [دلالت عمر طولاني] بنده صالح [خدا، حضرت] خضر عليه السلام [بر عمر طولاني حضرت قائم عليه السلام به اين گونه است: ]خداي تعالي عمر او را طولاني قرار

ص: 53

داد نه براي اينكه در آينده پيامبر شود، و نه براي اينكه كتاب [آسماني ]بر او نازل گردد، و نه براي اينكه دين جديدي بياورد كه دين پيامبران گذشته را نسخ كند، و نه براي اينكه به پيشوايي برگزيده شود تا بندگانش از او پيروي كنند، و نه براي اينكه تكليف و وظيفه اي را بر او واجب كند، بلكه خداي تعالي بر اساس علمش مي دانست كه قائم عليه السلام در دوران غيبتش عمري طولاني خواهد داشت و مي دانست كه بندگانش اين طولاني بودن عمر را منكر

مي شوند، به اين دليل عمر بنده صالحش [خضر ]را بي هيچ علتي طولاني كرد تا دليلي براي اثبات عمر [طولاني] قائم عليه السلام باشد و راه هرگونه عذر و بهانه بر دشمنان بسته شود. تا براي مردم در نزد خداوند حجتي نباشد.

در برخي روايات، امامان معصوم عليهم السلام، با توجه دادن مردم به عمر طولاني حضرت نوح عليه السلام، زمينه هرگونه شك و ترديد در عمر طولاني حضرت صاحب الامر عليه السلام را برطرف مي ساختند. در يكي از اين روايت ها از امام صادق عليه السلامچنين نقل شده است:

ما تُنْكِرُونَ أَنْ يُمِدَّ اللّه ُ لِصاحبِ هذا الأَمرِ فِي العُمرِ كَما مَدَّ لِنُوحٍ عليه السلام فِي العُمْرِ.(1)

چرا انكار مي كنند كه خداوند عمر صاحب اين امر را طولاني مي كند، همان طور كه عمر نوح - درود خدا بر او باد - را طولاني كرد.

در ضمن شش روايت و چندين حكايت تاريخي از برخي دراز عمران (معمّرين) تاريخ ياد كرده است.(1)

شيخ مفيد عليه السلام (336 - 413 ه . ق)

در فصل ششم از كتاب الفصول العشرة في الغيبة شبهه طول عمر حضرت صاحب الامر عليه السلام را مطرح كرده و از راه هاي مختلف به آن پاسخ داده است.(2)

شيخ طوسي رحمه الله (م 460 ه . ق) نيز يك بار در اوايل كتاب الغيبة و در قالب پرسش و پاسخ و يك بار(3)

در اواخر اين كتاب و با ذكر چند روايت به اين موضوع اشاره كرده است.(4)

علامه مجلسي رحمه الله (م 1111 ه . ق) بخش قابل توجهي از ابواب مربوط به تاريخ امام دوازدهم را به بيان اخبار معمّرين تاريخ اختصاص داده است.(5)

در سال هاي اخير هم كتاب هاي متعددي در اين زمينه تأليف و منتشر شده است.(6)

ص: 55

4. اَنوش پسر شيث: 905(1)

تا 960(2) سال؛

5. قينان پسر انوش: 910(3)

تا 920(4) سال؛

6. مهلائيل (مَهْلَلْئيل) پسر قينان: 800(5)

تا 895(6) سال؛

7. يَرد (يارِد) پسر مهلائيل: 962(7)

سال؛

8. اُخْنُوخ (خَنُوخ) پسر يرد: 365(8)

سال؛

9. مَتوشالَح (مَتُوشَلَخ) پسر اُخنوخ: 960(9)

تا 969(10) سال؛

10. لَمَك پسر متوشالح: 777(11)

تا 790(12) سال؛

11. نوح پسر لمك: 950(13)تا 2500(14) سال؛

ص: 57

12. سليمان پسر داوود: 712(1)

سال؛

13. لقمان پسر عاد: 3500(2)

سال؛

14. وليد پسر ريّان (عزير مصر كه با حضرت يوسف عليه السلام هم عصر بوده است): 700(3) سال؛

15. ريّان پسر دومغ (پسر عزير مصر): 1700(4)

سال؛

16. دومغ (جد عزير مصر): 3000(5)

سال؛

17. شداد پسر عاد: 900(6)

سال؛

18. ذوالاصبع العدواني: 300(7)

سال؛

19. عبيد بن شرية الجوهري: 350(8)

سال؛

20. دويد بن زيد بن نهد: 450(9)

سال.

علي محمد علي دخيّل در كتاب خود، نام هاي بيش از دويست نفر از دراز عمران (معمّران) تاريخ را كه بين 130 تا 3600 سال عمر كرده اند، برمي شمارد.(10) يكي ديگر از نويسندگان معاصر نيز در كتابش، بيش از سي نفر از كساني را كه تا 700 سال عمر داشته اند، معرفي كرده است.(11)

ص: 58

در ادبيات كهن عرب نيز كتاب هاي متعددي با عنوان المعمّرون يافت مي شود كه در آنها به نام هاي كساني از عرب و غير عرب كه عمرهاي طولاني - بيش از 120 سال - داشته اند، اشاره شده است. يكي از معروف ترين اين كتاب ها، كتاب المعمرون و الوصايا اثر ابوحاتم سهل بن محمد سجستاني (م 250 ه . ق) است.(1)

با توجه به فهرست طولاني

اسامي افرادي كه در گستره تاريخ - از ابتداي آفرينش تا سده هاي اخير - به عمرهايي چند برابر عمر متوسط انسان ها دست يافته اند، مي توان نتيجه گرفت كه داشتن عمر طولاني امري غير ممكن و بي سابقه نيست و از نظر عقل و منطق كاملاً قابل تصور است كه امام مهدي عليه السلام هم بتواند بيش از هزار سال عمر كند.

پيري ارائه مي دهد. آيا پديده پيري از يك قانون طبيعي سرچشمه مي گيرد، قانوني كه بر بافت و سلول هاي انسان حاكم است و پس از رسيدن به رشد كامل به تدريج سلول ها سخت شده و توانايي كاري اش كم مي گردد و در نهايت از فعاليت باز

مي ماند؟ آيا بدني هم كه از هرگونه تأثير خارجي مصون بوده محكوم به فنا است؟ يا اينكه اين فرسودگي و ناتوانيِ بافت ها و سلول ها در كارايي

فيزيولوژي، نتيجه نبرد با عامل خارجي؛ مانند ميكروب ها و يا مسموميت است كه از راه پرخوري يا كار سنگين يا ديگر عوامل، به وجود مي آيد؟

اين پرسشي است كه امروزه علم از خود مي كند و تلاش دارد براي آن پاسخي بيابد. البته جواب هايِ علميِ زيادي هم تاكنون به آن داده شده است.

اگر ما آن نظر علمي را بپذيريم كه مي گويد ناتواني و پيري، نتيجه نبرد و كشمكش با عوامل مشخص خارجي است، معنايش اين مي شود كه از جنبه نظري امكان دارد وقتي بافت هايِ تشكيل دهنده جسمِ انسان را از عوامل تأثيرگذار دور نگه داريم، حيات طولاني شود و در نهايت بر پديده پيري فايق آيد.

اگر نظريه ديگر را بپذيريم كه مي گويد پيري يك قانون طبيعي براي سلول ها و بافت هاي زنده است؛ به اين نتيجه مي رسيم كه آنها تخم نيستي را با خود حمل مي كنند و زماني به مرحله ناتواني و پيري رسيده در نهايت مي ميرند، ولي ما مي گوييم: حتي اگر اين نظريه را هم بپذيريم معنايش اين نيست كه هرگز اين قانون طبيعي انعطاف پذير نباشد بلكه اين قانون بر فرض ثبوت، قانون انعطاف پذيري است؛ زيرا ما در زندگي خود مي بينيم و دانشمندان در آزمايشگاه هاي علمي خود مشاهده مي كنند كه پيري يك پديده فيزيولوژي است و وابسته به زمان نيست. گاهي زود فرا مي رسد و گاهي با فاصله زماني بيشتري آشكار مي شود. گاهي فردي بسيار مسن، نشانه اي از پيري بر تن ندارد. به اين

ص: 60

موضوع پزشكان هم اعتراف دارند. بلكه دانشمندان توانسته اند عملاً از انعطاف پذيري اين قانون كه تصور مي رود طبيعي باشد، بهره برده و عمر برخي حيوانات را صدها بار نسبت به عمر طبيعي شان بيشتر كنند و اين كار با ايجاد زمينه ها و عواملي بوده است كه كاربري قانون پيري را به تأخير مي اندازد.

پس ثابت شد كه تأخير عملكرد اين قانون با ايجاد زمينه ها و عوامل مشخص، از نظر علمي ممكن است. گرچه هنوز علم نتوانسته است نسبت به انسان اين تأخير را پياده كند و اين هم فقط به خاطر اين است كه انسان نسبت به ديگر جانوران، مشكلِ خاصِ خود را دارد و اين بدان معناست كه از جهت علمي با توجه به موضع گيري هاي پوياي دانش امروزي، هرگز مانعي در راه وقوع طول عمر انسان، وجود ندارد، چه اينكه پيري نتيجه كشمكش و برخورد با عوامل خارجي باشد و چه نتيجه قانون طبيعي سلول ها كه خود راه فنا مي پيمايند.

بنابر آنچه گفته شد، درباره عمر حضرت مهدي عليه السلام و در پاسخ به ابهامات، بايستي گفت: طول عمر براي انسان، از نظر منطق و علم امري ممكن است و علم تلاش مي كند به تدريج اين امكان نظري را به امكان عملي تبديل سازد.

وقتي از نظر منطق و علم، امكان وقوع عمر طولاني ثابت شد و معلوم گشت كه دانش بشري در راه تبديل امكان نظري به امكان عملي است. ديگر جايي براي استبعاد تحقق اين مسئله براي شخص امام زمان باقي نمي ماند؛ جز اين اعجاب كه چگونه حضرت مهدي عليه السلام توانسته است بر علم پيشي گيرد و

قبل از اينكه دست علم به سطح اين تحول؛ يعني امكان فعلي برسد، آن حضرت توانسته باشد امكان نظري را به امكان عملي تغيير دهد؟!

اين همانند كسي است كه در كشف دارويِ بيماريِ صرع و سرطان بر علم، پيشي گرفته باشد.

ص: 61

اگر مشكل همين باشد كه چگونه اسلام - اسلامي كه عمر اين رهبر را طراحي كرده است - در اين زمينه، بر حركت علم پيشي گرفته و چنين تحولي را ايجاد كرده است؟ جوابش اين است كه: اين تنها موردي نيست كه اسلام از كاروان علم، پيشي گرفته است.

آيا شريعت اسلام در مجموع، سال هاي سال بر حركت علم و تحولات طبيعي فكر انسان، پيشي نگرفت!؟

آيا شريعت اسلام به طرح شعارهاي زيربنايي در امور اجرايي نپرداخت كه انسان ها پس از گذشت صدها سال، شايستگي رسيدن به آن را يافتند!؟

آيا شريعت اسلام، قوانيني حكيمانه نياورده است كه انسان تا زمان گذشته نزديك، اسرار علل آن را نمي توانست درك كند!؟(1)

4. با توجه به نكات ياد شده براي استمرار سلسله امامت و تحقق وعده الهي در حاكميت صالحان، لازم است كه خداوند متعال بر اساس قدرت بي منتهاي خود، عمري طولاني به امام مهدي عليه السلام عطا كند، تا آن حضرت بتواند در روز موعود و با فراهم شدن زمينه هاي لازم، قيام عدالت گستر خود را آغاز كند.

بيان شهيد سيدمحمدباقر صدر در اين زمينه چنين است:

دانستيم كه عمر طولاني از نظر علم، ممكن است. حال اگر فرض كنيم از نظر علم امكان نداشته باشد و قانون پيري و شكستگي قانوني حتمي باشد كه بشريت هرگز نتواند آن را تغيير دهد، در اين صورت چه مي شود؟

بايد گفت: در اين صورت طول عمر افرادي چون نوح و مهدي كه قرن ها برخلاف قوانين طبيعي كه در علم جديد به اثبات رسيده است، زنده مانده اند از موارد اعجاز محسوب مي گردد.

معجزه، در مقطع خاصي قانون طبيعت را از كار مي اندازد تا زندگي شخصي را كه رسالت آسماني به وجود او بستگي دارد حفظ كند.

معجزه طول عمر از نظر يك مسلمان كه عقيده خود را از قرآن و سنت برگرفته است دور از انتظار و منحصر به فرد نيست. مثلاً قانون طبيعت اين است كه جسمي كه حرارت بيشتري دارد در جسمي كه حرارت كمتري دارد اثر مي گذارد تا برسد به جايي كه هر دو يكسان

شوند. قاطعيت اين قانون از قانون پيري هم بيشتر است؛ در حالي كه مي دانيم اين قانون براي حفظ زندگي حضرت ابراهيم عليه السلام، از تأثير افتاد؛ زيرا تنها راه براي نگهداري او بود؛ وقتي آن حضرت به آتش درافتاد وحي آمد: «يا نارُ كُوني بَرْدا و سَلاما؛ اي آتش بر ابراهيم خنك و سلامت باش!»(1) و ابراهيم سالم بدون هيچ گزندي از آتش بيرون آمد!

ص: 63

و همچنين است ديگر قوانين طبيعي كه براي شماري از پيامبران و حجت هاي الهي در روي زمين از كار افتاد؛ دريا براي موسي شكافته شد؛ روميان تصور كردند عيسي را دستگير كرده اند، در حالي كه اشتباه مي كردند؛ پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله، در حالي كه گروه زيادي از قريش خانه اش را در محاصره داشتند و ساعت ها در كمين او بودند، از خانه بيرون آمد و از ميان آنان گذشت در حالي كه خداوند وي را از ديد آنان پنهان داشت.

در همه اين نمونه ها قانون طبيعت براي حمايت و حفاظت يك شخص از كار مي افتد؛ زيرا حكمت الهي اقتضاي زنده ماندن او را داشته است و قانون پيري هم مي تواند در زمره يكي از اين نمونه ها باشد.

شايد بتوان از آنچه تا به حال اتفاق افتاده يك نتيجه كلي به دست آورد و آن اينكه: هر وقت حفظ جان حجتي الهي در روي زمين نياز به تعطيل قانوني طبيعي داشته باشد و هرگاه ادامه زندگي آن شخصيت براي انجام يك طرح مهم، ضروري باشد در اين هنگام لطف الهي باعث مي شود كه آن قانون طبيعي موقتا از كار

بيفتد، ولي وقتي شخصيتي وظيفه الهي خود را به انجام رساند، مطابق قوانين طبيعي مي ميرد و يا به شهادت مي رسد.(1)

با توجه به مطالب ياد شده مي توان گفت موضوع عمر طولاني امام مهدي عليه السلامموضوعي است كه به استناد دلايل نقلي و عقلي به اثبات رسيده است و ترديدي در امكان و وقوع آن وجود ندارد.

ص: 64

حضرت هادي عليه السلامرا به اجبار از مدينه به سامرا (عسكر) بردند كه در آن زمان مركز خلافت بود و تا زمان شهادت؛ يعني سال 254 ه . ق در اين

شهر زير نظر قرار داشتند.(1)

حضرت امام حسن عسكري عليه السلامنيز بيش از نيمي از ايام عمر شريف خود را در سامرا گذراند و از سال 243 ه . ق كه در يازده سالگي به همراه پدرش به اين شهر آمد، تا سال 260 ه . ق كه چشم از جهان فرو بست، امكان خروج از اين شهر را نيافت.

علت اين همه سخت گيري نسبت به اين دو امام بزرگوار چه بود و چرا دشمنان اهل بيت عليهم السلام تا اين اندازه، اين پدر و پسر را در تنگنا قرار داده بودند؟

حضرت امام حسن عسكري عليه السلام در تحليل علل و انگيزه هاي برخورد شديد حاكمان ستم پيشه با ائمه اهل بيت عليهم السلاممي فرمايد:

قَد وَضَعَ بَنُواُمَيَّةِ وَ بَنُوالعَبّاسِ سُيُوفَهُم عَلَينا لِعِلَّتَينِ؛ إِحداهُما أَنَّهُم كانُوا يَعلَمُونَ أَنَّهُ لَيسَ لَهُم فِي الخِلافَةِ حَقٌّ فَيَخافُونَ مِنِ ادّعائِنا إيّاها وَ تَستَقِرّ في مَركَزِها. وَ ثانِيهُما أَنَّهُم قَد وَقَفُوا مِنَ الأَخبارِ المُتَواتِرَةِ عَلي أَنَّ زَوالَ مُلكِ الجَبابِرَةِ وَ الظَّلَمَةِ عَلي يَدِ القائِمِ مِنّا وَكانُوا لايَشُكُّونَ أَنَّهُم مِنَ الجَبابِرَةِ وَ الظَّلَمَةِ، فَسَعَوا في قَتلِ أَهلِ بَيتِ رَسُولِ اللّه ِ صلي الله عليه و آله

وَ إبادَةِ نَسلِهِ، طَمَعا مِنهُم فِي الوُصُولِ إِلي مَنعِ تَوَلُّدِ القائِمِ أَو قَتلِهِ. فَأَبَي اللّه ُ أَنْ يَكشِفَ أَمرِهِ لِواحِدٍ مِنهُم، إِلاّ أَنْ يُتِمّ نُورَهُ وَ لَوكَرِهَ الكافِرونَ.(2)

بني اميه و بني عباس به دو دليل، شمشيرهايشان را بر ضد ما افراشتند: نخست اينكه آنها مي دانستند هيچ حقي در خلافت ندارند. به همين دليل، همواره در هراس

ص: 66

بودند كه مبادا ما در پي به دست آوردن خلافت و برگرداندن آن به جايگاه اصلي اش برآييم. دوم اينكه آنها بر اساس روايات متواتر، اين موضوع را مي دانستند كه پادشاهي گردن كشان و ستم پيشگان به دست قائم ما از بين خواهد رفت و ترديدي هم نداشتند كه آنها از جمله گردن كشان و ستم پيشگان هستند. از همين رو، براي كشتن خاندان رسول خدا صلي الله عليه و آله و از بين بردن نسل او به تلاش وسيعي دست زدند، بدان اميد كه با اين كارها بتوانند جلوي تولد قائم را بگيرند يا او را به قتل برسانند.

خداوند از اينكه امر خود را بر يكي از آنها آشكار سازد، پرهيز داشت و مي خواست نور خودش را برخلاف ميل كافران به حد تمام برساند.

با توجه به شرايط و موقعيتي كه حضرت امام حسن عسكري عليه السلام در آن قرار داشت، روشن است كه موضوع تعيين و انتخاب جانشين آن حضرت، يعني آخرين امام از نسل پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله كه بر اساس روايات ترديدناپذير، بنياد ستم و بيداد را برخواهد كند، از چه اهميت و حساسيتي برخوردار بود.

اگر دشمنان اهل بيت عليهم السلام، كوچك ترين رد پايي از فرزند امام حسن عسكري عليه السلامو جانشين ايشان به دست مي آوردند، در پي نابودي آن حضرت برمي آمدند و اجازه نمي دادند سلسله امامت استمرار پيدا كند. بنابراين، چاره اي جز پنهان نگه داشتن موضوع تولد آخرين حجت حق نبود. اين پنهان كاري به گونه اي بود كه تا لحظه تولد ايشان، نزديك ترين خويشاوندان حضرت عسكري عليه السلام نيز از اين موضوع هيچ خبري نداشتند.(1)

پنهان كاري شديدي كه درموضوع تولد حضرت مهدي عليه السلام اعمال مي شد، براي حفظ جان آن حضرت لازم بود، ولي ممكن بود مايه سرگرداني و حيرت شيعيان پس از درگذشت امام حسن عسكري عليه السلام شود. به همين دليل، امام يازدهم از همان لحظه تولد، به ياران خاص خود اطمينان داد كه در موضوع جانشيني ايشان

ص: 67

هيچ مشكلي پيش نخواهد آمد. با اين تدبير حضرت امام حسنعسكري عليه السلام، اگرچه تا مدت كوتاهي پس از وفات ايشان، شيعيان دچار حيرت شدند و ميان آنها اختلاف به وجود آمد، ولي پس از آن، همه كساني كه در پيروي از اهل بيت عليهم السلام اخلاص داشتند و در قلبشان مرض و نفاقي وجود نداشت، آخرين حجت حق را شناختند و از طريق نواب خاص با ايشان ارتباط برقرار كردند.

با همه تفصيلي كه گذشت، عده اي از مخالفان شيعه در پي اين هستند كه با طرح شبهه هايي در اصل تولد امام عصر عليه السلام چنين القا كنند كه از نظرتاريخي نمي توان تولد آن حضرت را اثبات كرد. در حالي كه اگر اين به اصطلاح پژوهشگران تاريخي، بدون هرگونه غرض سياسي و تنها به انگيزه دست يابي به حقيقت، به منابع و كتاب هايي كه در سال هاي نزديك به دوران غيبت صغرا نگاشته شده اند، مراجعه مي كردند، درمي يافتند كه در موضوع تولد امام دوازدهم هيچ جاي ترديدي وجود ندارد. شيخ مفيد (413 - 336 ه . ق) در اين باره مي نويسد:

رواياتي كه در اثبات [امامت] فرزند حسن [عسكري] عليه السلام وارد شده اند، به گونه اي هستند كه با آنها راه هرگونه عذر و بهانه بسته مي شود.(1)

در اينجا براي روشن شدن اذهان، مروري دوباره خواهيم داشت بر مجموعه رواياتي كه در زمينه اثبات امامت آن حضرت وارد شده اند. ابتدا به چند نمونه از رواياتي اشاره مي شود كه از سال ها پيش از تولد امام مهدي عليه السلاماز پيامبر اكرم صلي الله عليه و آلهو امامان شيعه عليهم السلامدر زمينه امامت آن حضرت وارد شده است. سپس عبارت هاي تني چند از كساني را كه بر تولد فرزند امام حسن عسكري عليه السلام شهادت داده اند، بررسي مي كنيم. سرانجام، به معرفي برخي از كساني مي پردازيم كه حضرت مهدي عليه السلام را در زمان تولد و پس از آن ديده اند.

ص: 68

اميرمؤمنان علي عليه السلام به ابن عباس فرمود: همانا شب قدر در هر سال وجود دارد: در آن شب امور يك سال نازل مي شود و براي اين موضوع پس از رسول خدا صلي الله عليه و آله، حاكمان [و پيشواياني] قرار داده شده اند. ابن عباس پرسيد: آنها كه هستند؟ فرمود: من و يازده تن از نسل من كه همه اماماني هستند كه فرشتگان با آنها سخن مي گويند.

اين

دو روايت، بيان كننده اين حقيقتند كه «ملايك» و «روح» كه به تعبير سوره قدر به «اذن» پروردگار خويش در شب قدر نازل مي شوند، «كلّ أمر» يا همه برنامه يك ساله جهان هستي را بر كسي كه از سوي خداوند به ولايت برگزيده شده است، عرضه مي دارند. به بيان ديگر، اين برنامه در زمان رسول خدا صلي الله عليه و آله بر آن حضرت و پس از ايشان بر اماماني كه يكي پس از ديگري، سرپرستي امت اسلام را بر عهده مي گيرند، عرضه مي شود.

بنا براين، روايات يادشده علاوه بر بيان مسئله امامت و پيش بيني سلسله دوازده گانه جانشينان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله، بيان كننده لزوم استمرار سلسله امامت و ضرورت وجود وليّ حيّ خدا در هر زمان نيز هستند؛ زيرا تا جهان باقي است، شب قدر تكرار مي شود و بي ترديد، در هر شب قدر بايد امور يك ساله جهان بر وليّ خدا عرضه شود.

3. در روايت ديگري، امام محمدباقر عليه السلام از جابر بن عبداللّه انصاري، صحابي بزرگوار پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله چنين نقل مي كند:

دَخَلتُ عَلي فاطِمَةَ عليهاالسلام وَ بَينَ يَدَيها لَوحٌ فيها أَسماءُ الأَوصِياءِ مِن وُلدِها، فَعَدَدتُ اثنَي عَشَرَ آخِرَهُمُ القائِمُ عليه السلام ثَلاثَةٌ مِنهُم مُحَمَّدٌ وَ ثَلاثَةٌ مِنهُم عَليٌّ.(1)

ص: 70

بر فاطمه عليهاالسلام وارد شدم و ديدم كه پيش روي او لوحي است كه در آن نام هاي همه اوصيا ازنسل او نوشته شده است. آنها را شمردم. ديدم كه دوازده نفرند و آخرين آنها قائم عليه السلاماست. سه تن از اوصيا نام «محمد» و سه تن از آنها نام «علي» داشتند.

همچنين ابوبصير از امام باقر عليه السلام روايت مي كند كه: «يَكُونُ تِسعَةُ أَئِمّةٍ بَعدَ الحُسَينِ بنِ عَليٍ تاسِعُهُم قائِمُهُم؛ پس از حسين بن علي عليه السلام، نه امام خواهند آمد كه نهمين آنها قائم ايشان است».(1)

چنين رواياتي از ديگر امامان شيعه نيز نقل شده است. آنچه آمد، تنها بخش كوچكي از روايات فراواني است كه در آنها به نقل از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آلهيا ائمه اهل بيت عليهم السلام پيش بيني شده است پس از نبي اكرم صلي الله عليه و آله، دوازده امام، سرپرستي امت اسلام را بر عهده مي گيرند كه آخرين اين پيشوايان، مهدي امت و قائم آل محمد صلي الله عليه و آلهاست.(2)

بنابراين، جاي هيچ ترديدي باقي نمي ماند كه بر اساس پيش بيني پيامبر گرامي اسلام و ائمه معصومين عليهم السلام بايد يازده امام از نسل اميرمؤمنان علي عليه السلام، يكي پس از ديگري امامت مسلمانان را بر عهده گيرند. در اينجا اين پرسش مطرح مي شود كه به چه دليل مي توان گفت اين پيش بيني، تمام و كمال محقق شده و آخرين امام از سلسله امامان دوازده گانه نيز به دنيا

ص: 71

آمده و به امامت رسيده است؛ زيرا بسياري از مردم تولد و دوران رشد و بالندگي او را نديده اند؟

در پاسخ اين پرسش بايد گفت ما روايات معتبري از عصر امام عسكري عليه السلام در دست داريم كه در آنها افرادي جليل القدر به تولد امام دوازدهم گواهي داده و اظهار داشته اند كه جانشين امام دوازدهم بر ما معلوم شده است. افزون بر آن، شمار زيادي از بزرگان شيعه، آن

حضرت را در زمان تولد و در اوان كودكي ديده و بر اين موضوع گواهي داده اند. پس در تولد حضرت مهدي عليه السلام به عنوان دوازدهمين امام، هيچ شبهه اي نيست.

خَرَجَ عَن أَبي مُحَمَّدٍ عليه السلام حَينَ قُتِلَ الزُّبَيرِيّ، لَعَنَهُ اللّه ُ: «هذا جَزاءُ مَنِ اجْتَرَأ عَلَي اللّه ِ فِي أولِيائِهِ، يَزعَمُ أَنّهُ يَقْتُلُني وَ لَيسَ لِي عَقِبٌ، فَكَيفَ رَأي قُدرَةَ اللّه ِ فيهِ» وَ وُلِدَ لَهُ وَلَدٌ سَمّاهُ «م ح م د» في سَنَةِ سِتَّ وَ خَمسينَ و مِائَتَينِ.(1)

هنگامي كه زبيري(2)

- لعنت خدا بر او باد - كشته شد، نامه اي از ابومحمد]امام حسن عسكري] عليه السلام به من رسيد كه در آن آمده بود: «اين جزاي كسي است كه حريم خدا را نگه ندارد و در حق اولياي او

گستاخي كند. او مي پنداشت مرا به قتل مي رساند، در حالي كه در پي من فرزندي وجود ندارد، ولي [ديدي ]خداوند قدرت خود را چگونه به او نشان داد؟» در پي اين ماجرا در سال 256 [ه . ق ]فرزندي براي آن حضرت متولد شد كه او را «م ح م د» ناميد.

3. احمدبن اسحاق قمي از معدود افرادي است كه حضرت امام حسن عسكري عليه السلاماو را در جريان تولد فرزند خويش قرار داد. پيش از بيان روايتي كه در اين زمينه از ايشان نقل شده، بجاست براي درك جايگاه و موقعيت نام برده در جامعه شيعي عصر خود، توصيف شيخ طوسي از ايشان را نقل كنيم. شيخ طوسي (م 460 ه . ق) در كتاب الفهرست مي نويسد:

احمد بن اسحاق بن عبداللّه بن سعد... بزرگ مرتبه و از ياران خاص ابومحمد [امام حسن عسكري عليه السلام] است. او صاحب الزمان عليه السلامرا مشاهده كرد. او شيخ قميين و پيك و فرستاده آنها ]نزد امامان شيعه عليهم السلام] بود.(3)

ص: 73

روايتي كه احمد بن اسحاق از امام حسن عسكري عليه السلام، نقل و در آن به چگونگي آگاه شدن خود از تولد آخرين حجت حق اشاره كرده، به قرار زير است:

وُلِدَ لَنا مَولُودٌ فَليَكُن عِندَكَ مَستُورا، وَ عَنِ جَميعِ النّاسِ مَكتُوما، فَإِنّا لَم نَظهَرْ عَلَيهِ إِلاّ الأَقرَبَ لِقَرابَتِهِ وَ الوَلِيَّ لِوِلايَتِهِ، أَحبَبنا إِعلامَكَ لِيَسُرَّكَ اللّه ُ بِهِ مِثلَ ما سَرَّنا بِهِ. وَالسَّلامُ.(1)

براي ما فرزندي متولد شد. لازم است خبر تولد او را پنهان بداري و به هيچ كس از مردم بازگو نكني. ما كسي را بر اين تولد آگاه نمي كنيم جز خويشاوند نزديك

را به دليل خويشاوندي و دوست را به دليل ولايتش. دوست داشتيم خبر اين تولد را به تو اعلام كنيم تا خداوند خاطر تو را شادمان سازد، همچنان كه مرا شادمان ساخت. والسلام.

4. احمد بن اسحاق در روايت ديگري مي گويد:

سَمِعتُ أبا مُحَمَّدٍ الحَسَنَ بنَ عَليٍّ العَسكَرِيّ عليهماالسلام يَقُولُ: اَلحَمدُللّه ِ الَّذي لَم يُخرِجْني مِنَ الدُّنيا حَتّي أرانِيَ الخَلَفَ مِن بَعدي، أَشبَهَ النّاسِ بِرَسُولِ اللّه ِ صلي الله عليه و آلهخَلقا وَ خُلقا... .(2)

از ابا محمد حسن بن علي عسكري عليهماالسلام شنيدم كه فرمود: «سپاس خداي را كه مرا از دنيا نبرد تا جانشينم را به من نشان دهد. همو كه آفرينش و خلق و خوي او از همه مردم به رسول خدا صلي الله عليه و آله شبيه تر است...».

5. ابوهاشم جعفري (داوود بن قاسم) كه محضر چهار تن از ائمه؛ يعني امام رضا، امام جواد، امام هادي و امام عصر عليهم السلام را درك كرده و به گفته نجاشي و شيخ طوسي نزد ائمه «عظيم المنزله» و «جليل القدر» بوده است،(3)

چنين نقل كند:

ص: 74

قُلتُ لِأَبي مُحَمَّدٍ عليه السلام جَلالَتُكَ تَمنَعُني مِن مَسأَلَتِكَ، فَتأذَنُ لي أَن أَسأَلَكَ؟ فَقالَ: سَل. قُلتُ: يا سَيّدي! هَل لَكَ وَلَدٌ؟ فقال: نَعَم. فَقُلتُ: فَإِن حَدَثَ بِكَ حَدَثٌ فَأَينَ أَسألُ عَنهُ. قالَ: بِالمَدينَةِ.(1)

به ابا محمد [امام حسن عسكري] عليه السلام عرض كردم: جلالت شما مانع از اين مي شود كه پرسشي را با شما در ميان بگذارم. آيا اجازه مي دهيد پرسشي از شما بكنم؟ فرمود: «بپرس». گفتم: آقاي من! آيا شما فرزندي داريد؟ فرمود: «آري.» گفتم: اگر اتفاقي براي شما افتاد، سراغ او را در كجا بگيريم؟ فرمود:

«در مدينه».

6. حمدان بن احمد قلانسي كه از فقيهان كوفه بوده و كشي، او را توثيق كرده است،(2) نقل مي كند:

قُلتُ لِلعَمرِيِّ: قَد مَضي أَبُومُحَمّدٍ؟ فَقالَ لي: قَد مَضي وَلكِنْ قَد خَلَّفَ فيكُم مَن رَقَبَتُهُ مِثلَ هذِهِ؛ وَ أَشارَ بِيَدِهِ.(3)

به عمري (عثمان بن سعيد) گفتم: آيا ابومحمد [امام حسن عسكري] عليه السلاماز دنيا رفت؟ گفت: آري او از دنيا رفت، ولي كسي را در ميان شما جانشين خود قرار داد كه گردن او چنين است. در اين حال، با دستان خود [به گردنش ]اشاره مي كرد.(4)

7. محمد بن احمد علوي نيز از ابي غانم خادم نقل مي كند:

براي ابا محمد [امام حسن عسكري] عليه السلام، فرزندي به دنيا آمد كه او را محمد ناميد و وي را در سومين روز ولادتش به اصحاب خود عرضه كرد و فرمود:

ص: 75

«هذا صاحِبُكُم مِن بَعْدي وَ خَليفَتي عَلَيكُم و هُوَ القائمُ الَّذي تَمْتَدُّ إلَيهِ الأَعناقُ بِالإنتِظارِ فإِذا امتَلَأتِ الأَرضُ جَورا و ظُلما خَرَجَ فَمَلَأَها قِسْطا و عَدْلاً؛ پس از من، اين صاحب شما و جانشين من بر شماست و او قائمي است كه مردم در انتظارش مي مانند و چون زمين از ستم پر شود، ظهور مي كند و آن را از عدل و داد آكنده مي سازد».(1)

حَدَّثَتْني الحَكيمَةُ ابنَةُ مُحَمَّدِ بنِ عَليٍّ - وَ هِيَ عَمَّةُ أَبيهِ - أَنَّها رَأَتْهُ لَيلَةَ مَولِدِهِ وَ بَعدَ ذلِكَ.(1)

حكيمه، دختر محمد بن علي كه عمه پدر او (مهدي) نيز هست، براي من نقل كرد كه او (فرزند امام حسن عسكري عليه السلام) را در شب تولد و پس از آن ديده است.

2. محمد بن يعقوب كليني به سند خود از محمد بن اسماعيل بن موسي بن جعفر، يكي از نوادگان امام هفتم شيعيان كه در زمان خود سال خورده ترين نواده رسول خدا صلي الله عليه و آلهدر عراق به شمار مي آمد،(2)

چنين نقل مي كند: «رَأيَتُهُ بَينَ المَسجِدَينِ وَ هُوَ غُلامٌ عليه السلام؛ او [فرزند امام حسن عسكري عليه السلام] را در حالي كه جوان نورسي بود، در بين دو مسجد(3)

مشاهده كردم».(4)

3. عمرو اهوازي نيز از جمله كساني است كه حضرت صاحب الامر عليه السلامرا در كودكي ديده است. روايتي كه كليني

در اين زمينه از ايشان نقل كرده، به شرح زير است: «أَرانِيهِ أَبُو مُحَمَّدٍ عليه السلام وَ قالَ: هذا صاحِبُكُم؛ ابومحمد [امام حسن عسكري] عليه السلام، او را به من نشان داد و گفت: اين صاحب شماست».(5)

4. شيخ صدوق در كتاب كمال الدين و تمام النعمة از احمد بن اسحاق كه پيش از اين ذكر او گذشت، چنين نقل مي كند:

دَخَلتُ عَلي أَبي مُحَمَّدِ بنِ الحَسَنِ بنِ عَليٍّ عليهماالسلام وَ أَنَا أُريدُ أَن أَسأَلَهُ عَنِ الخَلَفِ [مِن] بَعدِهِ، فَقالَ لي مُبتَدِئَا: يا أحمَدَ بنَ إسحاقَ! إنَّ اللّه َ تَبارَكَ وَ تَعالي لَم يُخَلِّ الأَرضَ مُنذُ خَلَقَ آدَمَ عليه السلام وَ لايُخَلّيها إِلي أَن تَقُومَ السّاعَةُ مِن حُجَّةِ اللّه ِ عَلي

ص: 77

خَلقِهِ... . قالَ: فَقُلتُ لَهُ: يا ابْنَ رَسُولِ اللّه ِ فَمَنِ الإِمامُ وَ الخَليفَةُ بَعدَكَ؟ فَنَهَضَ عليه السلاممُسرِعا فَدَخَلَ البَيتَ، ثُمَّ خَرَجَ وَ عَلي عاتِقِهِ غُلامٌ كأَنَّ وَجْهَهُ القَمَرُ لَيلَةَ البَدرِ مِن أَبناءِ الثَّلاثِ سِنينَ، فَقالَ: يا أَحمَدَ بنَ إِسحاقَ لَولا كَرامَتُكَ عَليَ اللّه ِ، عَزَّ وَ جَلَّ، وَ عَلي حُجَجِهِ ما عَرَضْتُ عَلَيكَ ابني هذا، إنَّهُ سَمِيُّ رَسولِ اللّه صلي الله عليه و آله و كَنِيُّهُ، الَّذي يَمْلَأُ الأَرضَ قِسطا وَ عَدلاً كَما مُلِئَتْ جَوْرا و ظُلْما... .(1)

خدمت ابا محمد حسن بن علي عليهماالسلام رسيدم و مي خواستم از ايشان در مورد جانشين پس از او پرسش كنم. آن حضرت پيش از آنكه من چيزي بپرسم، فرمود: «اي احمد بن اسحاق! همانا خداوند تبارك و تعالي، از آن هنگام كه آدم عليه السلام را آفريد، زمين را از حجت خدا بر آفريدگانش خالي نگذاشته است و تا زماني هم كه قيامت برپا شود، خالي نخواهد

گذاشت...» گفتم: اي پسر فرستاده خدا! پيشوا و جانشين پس از شما كيست؟ آن حضرت با شتاب به درون خانه رفت و در حالي كه پسر بچه سه ساله اي را كه رويي همانند ماه تمام داشت، بر دوش خود حمل مي كرد، برگشت و گفت: «اي احمد بن اسحاق! اگر نزد خداوند - عزّ و جّل - و حجت هاي او گرامي نبودي، اين پسرم را به تو نشان نمي دادم. همانا او هم نام رسول خدا صلي الله عليه و آله و هم كنيه اوست. او كسي است كه زمين را از عدل و داد پر مي سازد همچنان كه از جور و ستم پر شده باشد».

5. جعفر بن محمد بن مالك فزاري از گروهي از شيعيان كه علي بن بلال، محمد بن معاويه بن حكيم و حسن بن ايوب از آن جمله اند، نقل مي كند:

ما به خدمت ابامحمد حسن بن علي عليه السلام رسيديم تا از آن حضرت در مورد حجت پس از ايشان پرسش كنيم. جمعيتي بالغ بر چهل نفر در خانه حضرت

ص: 78

اجتماع كرده بودند. در اين ميان، عثمان بن سعيد عمرو عمري به سوي آن حضرت رفت و گفت: اي پسر رسول خدا! مي خواهيم از چيزي بپرسيم كه شما از من بدان آگاه تريد. حضرت فرمود: بنشين اي عثمان! او دل گير شد و خواست از مجلس خارج شود كه حضرت فرمود: كسي از اينجا خارج نشود. كسي از ما خارج نشد. پس از ساعتي حضرت عليه السلام، عثمان را صدا زد و عثمان از جا برخاست. حضرت فرمود: آيا به شما بگويم براي چه

به اينجا آمده ايد؟ همه گفتند: آري، اي پسر رسول خدا! پس فرمود: آمده ايد كه در مورد حجّت پس از من بپرسيد. گفتند: آري. در اين هنگام، پسر بچه اي همچون پاره ماه كه از همه مردم به ابا محمد عليه السلامشبيه تر بود، به مجلس درآمد. حضرت فرمود: پس از من، اين امام شما و جانشين من بر شماست. از او پيروي كنيد و پس از من از يكديگر پراكنده نشويد كه در دين خود دچار هلاكت و نابودي مي شويد. آگاه باشيد كه از امروز به بعد، هيچ يك از شما او را نخواهيد ديد تا عمري از او بگذرد. پس آنچه عثمان به شما مي گويد، بپذيريد. به دستورهاي او سر نهيد و سخن او را بپذيريد؛ كه او نماينده امام شماست و سررشته امور به او سپرده شده است.(1)

6. ابراهيم بن ادريس كه بنا به گفته شيخ طوسي و برقي، از اصحاب امام هادي عليه السلامبود،(2)

ماجراي ديدار خود با حضرت صاحب الامر عليه السلامرا چنين نقل مي كند:

پس از درگذشت ابومحمد [امام حسن عسكري] عليه السلام او (حضرت مهدي عليه السلام) را در حالي كه جواني نورس بود، ديدم و سر و دستش را بوسيدم.(3)

ص: 79

7. از ابوالأديان بصري كه در مراسم تشييع و خاك سپاري امام يازدهم حضور داشت و شاهد نماز خواندن امام مهدي عليه السلامبر پيكر پدر بزرگوار خويش بود، روايتي در اين زمينه نقل شده كه به قرار زير است:

من در خدمت حسن بن علي بن محمد [امام يازدهم] عليهم السلام كار مي كردم و نوشته هاي او را به شهرها مي بردم. در بيماري موتش به

حضور او شرف ياب شدم. نامه هايي نوشت و فرمود: اينها را به مدائن برسان. چهارده روز سفرت طول مي كشد و روز پانزدهم وارد «سرّ من رأي» (سامرا) مي شوي و واويلا از خانه من مي شنوي و مرا روي تخته غسل مي بيني. ابوالأديان گويد: عرض كردم: اي آقاي من! چون اين پيشامد روي دهد، به جاي شما كيست؟ فرمود: هر كس جواب نامه هاي مرا از تو خواست، او بعد من، قائم [به امر امامت ]است. عرض كردم: نشانه اي بيفزاييد. فرمود: هر كس بر من نماز خواند، او قائم بعد از من است. عرض كردم: بيفزاييد. فرمود: هر كس به آنچه در هميان است، خبر داد، اوست قائم پس از من. هيبت حضرت مانع شد كه من بپرسم در هميان چيست. من نامه ها را به مدائن رساندم و جواب آنها را گرفتم و چنان كه فرموده بود، روز پانزدهم به «سرّ من رأي» برگشتم و در خانه اش واويلا بود و خودش روي تخته غسل بود. به ناگاه ديدم جعفر كذّاب، پسر علي، برادرش بر در خانه است و شيعه گرد او جمع هستند و تسليت مي دهند و به امامت تهنيت مي گويند. با خود گفتم: اگر امام اين است كه امامت باطل است؛ زيرا مي دانستم جعفر شراب مي نوشد و در جوسق قمار مي كند و تنبور هم مي زند. من نزديك او رفتم و تسليت گفتم و تهنيت دادم و چيزي از من نپرسيد. سپس عقيد (خادم حضرت عسكري) بيرون آمد و گفت: اي آقاي من! برادرت كفن شده است، برخيز و بر او نماز بگزار.

جعفر بن علي با شيعيان او كه اطرافش بودند، وارد حياط شد و پيشاپيش شيعيان، سمّان (عثمان بن سعيد عَمري) بود و حسن بن علي معروف به سلمه. وقتي وارد صحن خانه

ص: 80

شديم، جنازه حسن بن علي بر روي تابوت كفن كرده بود. جعفر جلو ايستاد كه بر برادرش نماز بخواند. چون خواست «اللّه اكبر» بگويد؛ كودكي با صورتي گندم گون، موهايي مجعد و دندان هايي كه در بين آنها فاصله بود، از اتاق بيرون آمد و رداي جعفر را عقب كشيد و گفت: اي عمو! من سزاوارترم كه بر جنازه پدرم نماز گزارم، عقب بايست! جعفر با روي درهم و رنگ زرد عقب ايستاد. آن كودك جلو ايستاد و بر پيكر نماز خواند. [آن گاه حضرت حسن عسكري عليه السلام] در كنار قبر پدرش به خاك سپرده شد. سپس [آن ]كودك گفت: اي بصري! جواب نامه ها را كه با توست، بياور. آنها را به وي دادم و با خود گفتم: اين دو نشانه؛ باقي مي ماند، هميان. سپس نزد جعفر بن علي رفتم كه داشت ناله و فرياد مي كرد و از دست آن كودك مي ناليد.

حاجز وشّا به او گفت: اي آقاي من! آن كودك كيست تا ما بر او اقامه دليل كنيم. گفت: به خدا من تاكنون نه او را ديده ام و نه مي شناسم.

ما هنوز نشسته بوديم كه چند نفر از قم آمدند و از حسن بن علي عليه السلامپرسش كردند و دانستند كه فوت شده است. گفتند: به چه كسي بايد تسليت بگوييم؟ عده اي به جعفر بن علي اشاره كردند. آنها بر او سلام كردند

و او را تسليت دادند و به امامت تهنيت گفتند و اظهار داشتند همراه ما نامه ها و اموالي است، بگو نامه ها از كيست و اموال چه قدر است؟ جعفر از جا پريد و جامه هاي خود را تكان داد و گفت: از ما علم غيب مي خواهيد؟ خادمي از ميان خانه بيرون شد و به آنها گفت: نامه هايي كه با شماست، از فلان و فلان است و در هميان هزار اشرفي است كه ده تاي آنها قلب است. آنها نامه ها و اموال را به دست او سپردند و گفتند: آن كه تو را به خاطر اينها فرستاده است، او امام است... .(1)

ص: 81

گفتني است برخي منابع تاريخي، از ابوعيسي متوكل به عنوان كسي ياد كرده اند كه بر پيكر امام حسن عسكري عليه السلامنماز گزارده است. اين نقل تاريخي و روايت ياد شده را به اين صورت مي توان جمع كرد كه ابتدا در خانه حضرت عسكري عليه السلامو با تعداد محدودي از خواص اصحاب، بر پيكر آن حضرت نماز خوانده شده است، سپس پيكر ايشان را براي تشييع جنازه به بيرون از خانه انتقال داده اند و در آنجا، فرد ديگري به طور رسمي بر پيكر آن جناب نماز گزارده است.(1)

در پايان بررسي دلايل و شواهد تاريخي و روايي ولادت امام مهدي عليه السلام، براي تكميل بحث به سخني از شيخ طوسي رحمه اللهاشاره مي كنيم. او در پاسخ كساني كه در ولادت آن حضرت تشكيك مي كنند، مي نويسد:

صدور حكم نفي ولادت فرزند از مواردي است كه [ابتدائا و بدون يقين] صحيح نيست. [به بيان ديگر] كسي نمي تواند در مورد

فردي كه وجود فرزندي براي او آشكار نشده است، ادعا كند كه او فرزندي ندارد. در اين گونه موارد فقط به ظن غالب و اماره ها رجوع و گفته مي شود: اگر او فرزندي داشت حتما آشكار مي شد و خبرش منتشر مي گشت؛ زيرا عقلا گاهي با انگيزه ها و دلايل مختلف ناچار به پوشيده داشتن فرزندانشان مي شوند.

[مثلاً] برخي از پادشاهان از سر دل سوزي و بيم [از اينكه مبادا به فرزندشان

ص: 82

ضرري برسد ]او را از ديدگان پنهان مي كردند. موارد زيادي از اين قبيل در سرگذشت پادشاهان پيشين يافت مي شود و اخبار آنها هم معروف است.

در ميان مردم [عادي هم اين اتفاق مي افتد. مثلاً] كسي كه از كنيز يا همسر پنهاني خود داراي فرزند شده است، از ترس ايجاد دشمني و درگيري با همسر و ديگر فرزندانش، اين فرزند را انكار مي كند. اين گونه موارد هم زياد رخ مي دهد.

... بنابراين، نمي توان [به طور كلي] ادعاي متولد نشدن فرزند [براي كسي ]كرد. تنها در صورتي كه اوضاع و احوال مناسب باشد و بدانيم كه هيچ مانعي براي [آشكار ساختن ولادت فرزند] وجود نداشته است، مي توان پي برد كه واقعا ولادتي رخ نداده است. ... ولي در مورد فرزند [امام] حسن [عسكري] عليه السلامهرگز نمي توان ادعاي علم به تولد نشدن او كرد؛ زيرا امام حسن عليه السلام در حكم محجور و زنداني بود و بيم كشته شدن فرزند او وجود داشت. اين موضوع مشهور بود و همه مي دانستند كه بر اساس مذهب اماميه دوازدهمين امام، همان قائمي است كه اميد مي رود

دولت هاي جور به دست او نابود شوند، و به طور طبيعي همه در پي او بودند. همچنين اين بيم وجود داشت كه از سوي بستگان امام حسن عسكري - كساني چون جعفر برادر آن حضرت كه نسبت به اموال و ميراث او طمع مي ورزيد - خطري متوجه اين فرزند شود. به همين دليل امام حسن عسكري عليه السلام او را پنهان كرد و در نتيجه در ولادت او شبهه به وجود آمد.(1)

با توجه به مطالب ياد شده درمي يابيم كه با وجود اين همه شواهد و قرائن روايي و تاريخي، جايي براي ايجاد شبهه و ترديد در تولد آخرين حجت حق باقي نمي ماند و به تعبير شيخ مفيد رحمه الله راه هرگونه عذر و بهانه بسته مي شود.

ص: 83

إِنَّ لِصاحِبِ هذَا الأَمرِ غَيبَتَينِ إِحديهُما تَطُولُ حَتّي يَقُولَ بَعضُهُم: ماتَ وَ بَعضُهُم يَقُولُ قُتِلَ وَ بَعضُهُم يَقُولُ: ذَهَبَ... .(1)

براي صاحب اين امر دو غيبت است كه يكي از آنها چنان به درازا مي كشد كه بعضي مي گويند: [آن حضرت] ديگر مرده است و بعضي ديگر مي گويند: او به قتل رسيده است و بعضي هم مي گويند: او ديگر رفته است... .

نعماني پس از بيان نه حديث كه همين مضمون حديث بالا را دارند، مي نويسد:

احاديثي كه در آنها وارد شده است امام قائم عليه السلام دو غيبت دارد، همه از جمله احاديثي هستند كه نزد ما صحيح به حساب مي آيند و خداوند نيز صدق گفتار امامان ما را آشكار ساخته است.(2)

ايشان در ادامه كلامش به تعريف غيبت صغرا و غيبت كبرا پرداخته است:

نخستين غيبت آن حضرت، غيبتي است كه در آن، نمايندگاني از طرف امام به عنوان واسطه ميان مردم و آن حضرت منصوب شده اند كه

در ميان مردم آشكارا به سر مي برند و به واسطه آنها مشكلات علمي مردم حل و پاسخ پرسش ها و معضل هاي آنها داده مي شود. اين غيبت، غيبت كوتاهي است كه مدت آن به سر آمده و زمان آن گذشته است. غيبت دوم، غيبتي است كه در آن، واسطه ها و نمايندگاني [كه ميان مردم و امام عصر وجود داشتند]، به دليل مصلحتي كه خداوند اراده كرده است، برداشته شده اند.(3)

حال كه با نمونه هايي از سخنان ائمه اطهار عليهم السلام در مورد غيبت صغرا و غيبت كبرا آشنا شديد، بهتر است به پاسخ اين پرسش بپردازيم كه از نظر زماني، دو غيبت چگونه از يكديگر تفكيك مي شوند؟

ص: 86

علماي شيعه در مورد زمان پايان غيبت صغرا با يكديگر اختلاف نظر ندارند، ولي در مورد اينكه غيبت صغرا از چه زماني آغاز شده است، ميان آنان اختلاف وجود دارد. برخي معتقدند اين غيبت با تولد امام عصر عليه السلام آغاز شده است و برخي ديگر بر اين عقيده اند كه آغاز آن با وفات پدر ارجمند آن حضرت، امام حسن عسكري عليه السلامبوده است.

شيخ مفيد (م 413 ه . ق) در كتاب الإرشاد، قول اول را پذيرفته است:

غيبت كوتاه تر آن حضرت از زمان تولد ايشان شروع شده و تا زماني كه رابطه شيعيان با آن جناب از طريق نمايندگان و واسطه ها نيز قطع مي شود، ادامه مي يابد. غيبت طولاني تر نيز از زمان پايان غيبت اول تا روزي كه حضرتش قيام خود را با شمشير آغاز كند، به درازا خواهد كشيد.(1)

طبرسي (م 548 ه . ق) نيز در كتاب إعلام الوري همين قول را پذيرفته و مدت غيبت صغرا را هفتاد و چهار سال ذكر كرده است؛(2)

يعني از سال 255 ه . ق (زمان تولد امام زمان عليه السلام) تا سال 329 ه . ق (سال وفات آخرين نايب از نواب چهارگانه امامعصر عليه السلام).

برخي از فقيهان و محدثان بزرگ شيعه و همچنين بسياري از تاريخ نگاران، آغاز غيبت صغرا را از زمان تولد حضرت مهدي عليه السلاممحاسبه كرده، ولي گروهي ديگر، ابتداي غيبت صغرا را سال 260 ه . ق؛ يعني سال وفات حضرت امام حسن عسكري عليه السلامگرفته اند كه بدين ترتيب، مدت غيبت صغرا نزديك به 69 سال خواهد بود.

نويسنده كتاب تاريخ الغيبة الصغري در كتاب خود تلاش كرده است با بيان دلايلي، قولي را كه مبدأ غيبت صغرا را تولد امام عصر عليه السلام مي داند، رد و ثابت

ص: 87

كند كه ابتداي غيبت صغرا در حقيقت، از زمان امام حسن عسكري عليه السلام بوده است. در اينجا استدلال ايشان را براي اين موضوع، به اختصار مي آوريم و تحقيق بيشتر در اين زمينه را به فرصتي ديگر وا مي گذاريم:

تعيين نواب اربعه به عنوان واسطه ميان امام عصر عليه السلام و شيعيان حضرتش پس از وفات امام حسن عسكري عليه السلام صورت مي گيرد و از طرف ديگر، وجه تمايز اصلي زمان غيبت كبرا و غيبت صغرا، وجود همين نواب و واسطه هاي ارتباطي است كه تنها در زمان غيبت صغرا عهده دار ابلاغ پيام هاي حضرت صاحب الزمان عليه السلامهستند و پس از آن، ارتباط حضرتش به كلي با مردم قطع مي شود. ازاين رو، بايد بگوييم كه غيبت صغرا در اصل از زمان وفات امام حسن عسكري عليه السلامو تعيين اولين نايب خاص آغاز مي شود.(1)

از آنچه تاكنون گفته شد، دريافتيم كه غيبت كبرا از نظر زماني به آن محدوده زماني گفته مي شود كه آغازش سال 329ه . ق؛ سال وفات آخرين سفير و نماينده خاص آن حضرت؛ يعني ابوالحسن علي بن محمد سمري است و پايانش روزي است كه به امر حق تعالي، مهدي موعود عليه السلام قيام خود را آغاز كند.

مي بينند و از حال آنها باخبر مي شوند، ولي كسي توان ديدن ايشان را ندارد و با حضرتش روبه رو نمي شود.

نعماني در كتاب الغيبة، چهار روايت نقل مي كند كه همه بيانگر همين صورت اول است. از جمله اين روايات چهارگانه، اين روايت امام صادق عليه السلاماست كه مي فرمايد:

يَفْقِدُ النّاسُ إِمامَهُم، يَشهَدُ المَواسِمَ] المَوْسِمَ] فَيَراهُمْ وَ لايَرَونَهُ.(1)

[در زمان غيبت] مردم، امام خويش را نمي يابند. با اينكه او در موسم [حج] حاضر مي شود و مردم را مي بيند، ولي كسي او را نمي بيند.

شيخ صدوق در كتاب كمال الدين نقل مي كند كه امام رضا عليه السلام در پاسخ كسي كه از آن حضرت در مورد قائم آل محمد صلي الله عليه و آلهپرسيد، مي فرمايد: «لايُري جِسْمُهُ، وَ لايُسَمّي بِاسمِه...؛ جسم [آن حضرت] ديده نمي شود و به اسم نام برده نمي شود».(2)

اميرمؤمنان علي عليه السلام نيز در روايتي مي فرمايد:

إِنَّ حُجَّتَها عَلَيها قائِمَهٌ، ماشِيةٌ في طَرَفِها، داخِلَةٌ في دُورِها وَ قُصوُرِها، جَوّالةٌ في شَرقِ هذَا الأَرضِ وَ غَربِها، تَسمَعُ الكَلامَ وَ تُسَلِّمُ عَلَي الجَماعَةِ تَري وَ لاتُري إِلي الوَقفِ وَ الوَعدِ وَ نِداءِ المُنادِي مِنَ السَّماءِ أَلا ذلِكَ يَومٌ فيهِ سُرورُ وُلدِ عَليٍّ وَ شيعَتِهِ.(3)

حجت خدا بر روي زمين بر آن ايستاده است. در راه هاي آن حركت مي كند و در قصرها و خانه هاي آن داخل مي شود. او شرق و غرب زمين را در مي نوردد. سخنان مردم را مي شنود و بر جماعت آنها سلام مي كند. او مردم را مي بيند، ولي كسي او را نمي بيند تا زماني كه وقت ظهور در رسد و وعده الهي تحقق يابد و

ص: 89

نداي آسماني طنين انداز شود. همانا آن روز، روز شادي فرزندان علي و شيعيان اوست.

حاصل روايات بالا اين مي شود كه در طول زمان غيبت، به دليل مصالحي كه پس از اين به آنها اشاره خواهيم كرد، امام عصر عليه السلامبه كلي از ديدگان مردم غايب است و جز در موارد بسيار اندك و آن هم در مقابل بندگان خاص خداوند حاضر نمي شود.

فَما تُنْكِرُ هذِهِ الأُمَّةُ أَن يَكُونَ اللّه ُ يَفعَلُ بِحُجَّتِه ما فَعَلَ بِيُوسُفَ وَ أَن يَكُونَ صاحِبُكُم المَظلُومُ الَمحجُورُ حَقَّهُ صاحبُ هذَا الأَمرِ يَتَرَدَّدُ بَينَهُم وَ يَمْشِي في أَسواقِهِم وَ يَطَاءُ فُرُشَهُم وَ لايَعرِفُونَهُ حَتّي يأذَنَ اللّه ُ أن يَعرِفَهُم نَفسَهُ كَما أَذِنَ لِيُوسُفَ حينَ قالَ لَهُ اِخوَتُهُ: «أَءِنَّكَ لَأَنتَ يُوسُفُ قالَ اَنَا يُوسُفُ».(1)و(2)

چگونه اين مردم، اين موضوع را كه خداوند با حجتش همان گونه رفتار مي كند كه با يوسف رفتار كرد، انكار مي كنند؟ همچنين چگونه انكار مي كنند كه صاحب مظلوم شما - همان كه از حقش محروم شده و صاحب اين امر [حكومت ]است - در ميان ايشان رفت و آمد مي كند، در بازارهايشان راه مي رود و بر فرش آنها قدم مي نهد، ولي او را نمي شناسند، تا زماني كه خداوند به او اجازه دهد كه خودش را معرفي كند، همچنان كه به يوسف اجازه داد، آن زمان كه برادرانش از او پرسيدند: «آيا تو يوسف هستي؟» پاسخ دهد كه «بلي، من يوسف هستم».

بنا بر اين فرض، براي حفظ امام مهدي عليه السلام از شر دشمنان لازم نيست كه آن حضرت از نظر جسمي از جامعه دور و از ديدگان پوشيده باشد، بلكه همين قدر كه ايشان در ميان مردم شناخته نشود و هويت حضرتش بر آنها پوشيده بماند، كفايت مي كند. شايد از همين روست كه ائمه اطهار عليهم السلام از مردم مي خواستند نام و عنوان مهدي عليه السلام را پوشيده دارند و در پي شناسايي حضرتش نباشند. در توقيعي كه از ناحيه مقدسه امام زمان عليه السلامبراي محمد بن عثمان، نايب خاص آن حضرت، صادر شده، در پاسخ كساني كه در پي دانستن اسم و عنوان حضرتش بودند، آمده است:

إِمَّا السُّكُوتَ وَ الجَنَّةَ وَ إِمَّا الكَلامَ وَ النّارَ، فَإنَّهُم إِن وَقَفُوا عَلَي الإِسمِ أَزاعُوهُ، وَ إِن وَقَفُوا عَلَي المَكانِ دَلّوا عَلَيهِ.(3)

ص: 91

مردم يا بايد سكوت كنند و در نتيجه، بهشت را برگزينند يا در پي سخن گفتن [از مهدي ]و در نتيجه، داخل شدن در دوزخ باشند؛ زيرا مردم اگر بر نام آن حضرت واقف شوند، آن را منتشر مي سازند [و در نتيجه، دشمنان نيز باخبر مي شوند] و اگر از جايگاه او آگاه شوند، آن را به ديگران نيز نشان مي دهند.

از اين توقيع به دست مي آيد كه حضرتش با پنهان داشتن نام و عنوان و مكان خويش به راحتي مي تواند از شر دشمنان در امان باشد. در اين صورت، ديگر نيازي نيست كه حتما آن امام از نظر جسمي هم از نظرها به دور باشند.

آنچه معناي دوم را تأييد مي كند، سخنان كساني است كه در زمان غيبت كبرا آن حضرت را ديده و حالات مختلفي را براي حضرتش برشمرده اند. چنان كه از سخنان آنها برمي آيد حضرت مهدي عليه السلام گاه در موسم حج و با لباس احرام همچون ديگر حجاج با آنها روبه رو مي شود؛ گاه در لباس تجار و شمايلي كه مخصوص تجارت پيشگان است، گاه در صورت يك عرب معمولي كه در بيابان ها راه را بر گم شدگان مي نماياند و نظير آن. اين موضوع حكايت از اين دارد كه حضرت مهدي عليه السلام از نظر ظاهري، با انتخاب پوشش هاي مختلف، هويت واقعي خود را از ديداركنندگان پنهان داشته است و بيشتر آنان در نگاه اول موفق به شناخت آن حضرت نشده اند. تنها پس از جدا شدن آن جناب از ايشان، به هويت واقعي شخصي كه با او ديدار كرده اند، پي برده اند.(1)

بيشتر اموري كه در روايات از آنها به عنوان علت يا سبب غيبت، ياد شده اند، بيان كننده فوايد، آثار و نتايج غيبت هستند، نه علت به معناي اصطلاحي آن كه وجود آن موجب وجود معلول و عدم آن موجب عدم معلول مي شود. بنابراين، با وجود برطرف شدن برخي يا حتي همه اين علت ها نيز استمرار غيبت قابل تصور خواهد بود. از همين روست كه در برخي روايات آمده است كه غيبت، رازي از رازهاي خداست و اين راز تا زمان ظهور ناگشوده خواهد ماند. آيت الله صافي گلپايگاني، از صاحب نظران حوزه مهدويت در اين زمينه چنين مي نويسد:

آنچه بگوييم راجع به اسرار غيبت، بيشتر مربوط به فوايد و آثار آن است و الاّ علت اصلي آن بر ما مجهول است. و اين است معناي احاديث شريفه اي كه در آنها تصريح شده به اينكه سرّ غيبت آشكار نشود مگر بعد از ظهور.(1)

اگر بپذيريم كه علت يا فلسفه غيبت امام مهدي عليه السلام بيم آن حضرت از كشته شدن بوده است، اين پرسش مطرح مي شود كه مگر ديگر امامان نيز در معرض خطر كشته شدن به دست طاغوت هاي زمان خود نبودند، پس چرا آنها غيبت و نهان زيستي را پيشه خود نساختند؟

در پاسخ اين پرسش، دو نكته را يادآور مي شويم: نخست اينكه ديگر امامان شيعه معمولاً در برابر طاغوت هاي زمان خود، طريق تقيه و مدارا در پيش مي گرفتند و تا آنجا كه ممكن بود از مخالفت صريح با آنها پرهيز مي كردند. به همين دليل، خلفاي ستم پيشه كمتر بهانه اي براي تعرض به آنها پيدا مي كردند، ولي سيره و روش امام مهدي عليه السلام بنا بر آنچه در روايات تصريح شده، كاملاً متفاوت است و آن حضرت مأمور به قيام مسلحانه در برابر ظالمان و گردن كشان است. دشمنان اهل بيت نيز به خوبي بر اين نكته واقف بودند.(1)

بديهي است با اين سيره و روش، دشمنان هرگز وجود ايشان را تحمل نخواهند كرد و در پي نابودي آن حضرت برخواهند آمد.

ديگر اينكه امام مهدي عليه السلام بر اساس آنچه در روايات معصومين عليهم السلام آمده است، آخرين حجت و ذخيره الهي است و اگر خداي ناكرده آن حضرت كشته شود، جاي گزيني براي ايشان وجود نخواهد داشت. بر خلاف ديگر امامان كه هرگاه يكي از آنها به شهادت مي رسيد، در اندك زماني، امامي ديگر جاي گزين او مي شد.(2)

گردن نداشته باشد. در روايتي كه شيخ صدوق در كتاب كمال الدين از امام رضا عليه السلام نقل مي كند، آن حضرت در پاسخ اين پرسش كه چرا امام مهدي عليه السلاماز ديده شيعيانش پنهان مي شود؟ مي فرمايد: «لِئَلاّ يَكُونَ لِأحَدٍ في عُنُقِهِ بَيْعَةٌ إِذا قامَ بِالسَّيْفِ؛ براي اينكه در هنگام ظهور و قيام به شمشير، بيعت و عهد و پيمان كسي را بر گردن خويش نداشته باشد».(1)

در توقيعي نيز كه از ناحيه مقدسه صادر شده، به اين موضوع اشاره شده است و حضرت مي فرمايد:

إِنَّهُ لَمْ يَكُن لِأَحَدٍ مِن آبائي عليهم السلام إِلاّ وَ قَد وَقَعَتْ في عُنُقِهِ بَيعَةٌ لِطاغِيَةِ زَمانِهِ وَ إِنّي أَخرُجُ حينَ أَخرُجُ وَ لا بَيعَةَ لِأَحِدٍ مِنَ الطَّواغِيتِ في عُنُقي... .(2)

هركدام از اجداد من بيعت يكي از سركشان عصر را بر گردن داشتند، ولي من در زماني كه قيام خويش را آغاز مي كنم، بيعت هيچ كدام از حاكمان سركش را بر عهده ندارم.

لَهُ يا سَديرُ مِنْ إِستِيفاءِ مُدَدِ غَيباتِهِمْ. قالَ اللّهُ تَعالي: «لَتَرْكَبُنَّ طَبَقا عَنْ طَبَقٍ.»(1)

أَيْ سُنَنَ مَنْ كانَ قَبْلَكُمْ.(2)

همانا قائم ما [اهل بيت عليهم السلام] غيبتي دارد كه مدت آن به درازا مي كشد. پرسيدم: اي پسر رسول خدا! علت آن چيست؟ فرمود: براي اينكه خداي عزّ و جلّ حتما مي خواهد كه سنت هاي پيامبران پيشين در زمينه غيبت هاي آنها، در مورد قائم هم جاري شود. اي سدير! او گريزي از كامل كردن مدت زمان هاي غيبت آنها ندارد. خداي تعالي مي فرمايد: «قطعا از حالي به حالي برخواهيد نشست».

بر اساس اين روايت مي توان گفت چون يكي از سنت هاي رايج در ميان انبياي پيشين غيبت بوده است، امام مهدي عليه السلام نيز بايد غايب شوند تا اراده الهي مبني بر جريان سنت هاي پيامبران پيشين در وجود آن حضرت، محقق شود.

گفتني است بسياري از انبياي الهي در زمان خود غيبت يا غيبت هايي داشته اند كه از آن جمله مي توان به حضرت ادريس، نوح، صالح، ابراهيم، يوسف، موسي، شعيب، الياس، سليمان، دانيال، لوط، عزير و عيسي عليهم السلاماشاره كرد.(3)

إِذا فُقِدَ الخامِسُ مِنْ وُلْدِ السابِعِ فَاللّهَ فَاللّهَ في أَديانِكُمْ لا يُزِيلَنَّكُم أَحَدٌ عَنْها، يا بَنِيَّ! إِنَّهُ لابُدَّ لِصاحِبِ هذَا الأمْرِ مِنْ غَيْبَةٍ حتّي يَرْجِعَ عَنْ هذَا الأَمْرِ مَنْ كانَ يَقُولُ به، إِنّما هِيَ مِحْنَةٌ مِنَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِمتَحَنَ بِها خَلْقَهُ... .(1)

چون پنجمين امام از فرزندان امام هفتمين غايب شود، الله الله در دينتان؛ مراقب باشيد كسي آن را از شما زايل نسازد. اي فرزندان من! به ناچار صاحب الامر غيبتي دارد تا آنجا كه معتقدان به اين امر از آن باز گردند. اين محنتي است كه خداي تعالي خلقش را به واسطه آن بيازمايد... .

در روايتي كه از امام علي عليه السلام نقل شده، در اين زمينه چنين آمده است:

أَما وَ اللّهِ لَأُقتَلَنَّ أَنَا وَ ابنايَ هذانِ وَ لَيَبْعَثَنَّ اللّهُ رَجُلاً مِنْ وُلِدي فِي آخِرِالزَّمانِ يُطالِبُ بِدِمائِنا وَ لَيَغيِبَنَّ عَنْهُمْ تَمْيِيزا لِأَهْلِ الضَّلالَةِ حَتّي يَقُولُ الْجاهِلُ: ما لِلّهِ فِي آلِ مُحَمَّدٍ مِنْ حاجَةٍ.(2)

به خدا سوگند، من و اين دو فرزندم (حسن و حسين) كشته خواهيم شد و خداوند در آخرالزمان، مردي از فرزندانم را به خون خواهي ما برمي انگيزد و او مدتي غايب خواهد شد تا گمراهان جدا گردند [اين غيبت به درازا مي كشد ]تا جايي كه افراد نادان مي گويند: خداوند ديگر به آل محمد نيازي ندارد.

امام حسين عليه السلام در روايتي ضمن پيش بيني غيبت امام مهدي عليه السلامتصريح مي كند كه در اين غيبت، گروهي از دين برمي گردند و گروهي بر دين پابرجا مي مانند. اين بيان امام حسين عليه السلام نيز مي تواند شاهدي بر امتحان بودن غيبت امام دوازدهم باشد. متن روايت به اين شرح است:

لَهُ غَيْبَةٌ يَرْتَدُّ فِيها أَقْوامٌ وَ يُثَبِّتُ فِيها عَلَي الدِّينِ آخَرُونَ فَيُؤْذُونَ وَ يُقالُ لَهُمْ:

ص: 97

«مَتي هذَا الْوَعْدُ إنْ كُنْتُمْ صادِقيِنَ.»(1) أما إِنَّ الصّابِرَ فِي غَيْبَتِهِ عَلَي الأَذيَ وَ التَّكْذِيبِ بِمَنْزَلَةِ الُْمجاهِدِ بِالسَّيْفِ بَيْنَ يَدَي رَسُولِ اللّهِ صلي الله عليه و آله.(2)

براي او (امام مهدي عليه السلام) غيبتي است كه در آن برخي از دين برمي گردند و برخي بر دين پابرجا مي مانند. پس آنها آزار مي بينند و به ايشان گفته مي شود: «اگر راست مي گوييد، اين وعده چه وقت است؟» آگاه باشيد هر كس در زمان غيبت او در برابر آزار (دشمنان) و تكذيب (آنها) پايداري پيشه سازد، چون مجاهدي است كه با شمشير در پيش گاه رسول خدا - درود و سلام خدا بر او باد - جنگيده است.

در روايتي كه از امام باقر عليه السلام نقل شده است، آن حضرت در حضور جمعي از ياران خود كه ظاهرا در مورد ظهور دولت حق و قيام امامي كه به سختي هاي شيعه پايان مي دهد، گفت وگو مي كردند، مي فرمايد:

فِي أَيِّ شي ءٍ أَنْتُمْ. هَيْهاتَ هَيهاتَ لا وَ اللّهِ لايَكُونُ ماتَمُدُّونَ إِلَيهِ أَعْيُنُكُمْ حَتّي تَغَرْبَلُوا، لا وَ اللّهِ لايَكُونُ ماتَمُدُّونَ إِلَيْهِ أَعْيُنُكُمْ حَتّي تَمَحَّصُوا لا وَ اللّهِ لايَكونُ ما تَمُدُّونَ إِلَيْهِ أَعْيُنُكُمْ حَتّي تَمَيَّزُوا لا وَ اللّهِ ما يَكُونُ ما تَمُدُّونَ إِلَيْهِ أَعْيُنُكُمْ إِلاّ بَعْدَ إِياسٍ، لا وَ اللّهِ لايَكُونُ ما تَمُدُّونَ إِلَيْهِ أَعْيُنُكُمْ حَتّي يَشْقِي مَنْ يَشْقِي وَ يَسْعَدُ مَنْ يَسْعَدُ.(3)

شما به چه مي انديشيد؟ به خدا سوگند، هرگز آنچه چشم به راه آنيد، محقق نمي شود تا اينكه شما غربال شويد. به خدا سوگند، آنچه به آن اميد بسته ايد، رخ

ص: 98

نخواهد داد تا اينكه شما آزمايش شويد. به خدا سوگند، آنچه در انتظار تحقق آن هستيد، واقع نمي شود تا اينكه شما از هم جدا شويد. به خدا قسم، آنچه دل در گرو آن داريد، تحقق نخواهد يافت مگر پس از نااميدي شما. به خدا قسم، آنچه چشم انتظار آن هستيد، رخ نمي دهد، تا اينكه آنان كه مستعد تيره بختي اند، تيره بخت و آنان كه مستعد نيك بختي اند، نيك بخت شوند.

گفتني است نعماني نيز به هنگام بررسي روايات مربوط به غيبت امام زمان عليه السلام، پس از تعريف غيبت كبرا، فلسفه اين غيبت را امتحان و آزمايش مردم مي داند و براي اين موضوع به آيه اي از قرآن نيز استشهاد مي كند:

و غيبت دوم آن است كه سفيران و افرادي كه واسطه [ميان مردم و آن حضرت] بودند، برداشته شدند براي امري كه خداوند آن را اراده فرموده بود و نيز به خاطر تدبيري كه خدا در ميان مردم مقرر فرموده بود و همچنين براي واقع شدن آزمايش و امتحان و زير و رو و غربال شدن كساني كه ادعاي اين امر [تشيع] را مي كنند. همچنان كه خداي عزّ و جلّ فرموده است: «ما كانَ اللّهُ لِيَذَرَ المُؤْمِنيِنَ عَلي ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتّي يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَ ما كانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَي الْغَيْبِ...؛ و خدا بر آن نيست كه مؤمنان را به اين [حالي ]كه شما بر آن

هستيد، واگذارد تا آنكه پليد را از پاك جدا كند و خدا بر آن نيست كه شما را از غيب آگاه گرداند...»(1)

و هم اكنون آن زمان فرا رسيده است. خداوند در آن ما را از پايداران بر حق و از جمله كساني كه در غربال فتنه خارج نمي شوند، قرار دهد.(2)

برخي از دانش وران شيعه معتقدند رواياتي كه در آنها از امتحان مردم در زمان غيبت سخن گفته شده است، تنها جنبه خبري داشته و تنها بر سختي ها و

ص: 99

دشواري هايي كه در زمان غيبت براي شيعيان پيش مي آيد، دلالت مي كنند؛ زيرا اگر بپذيريم كه خداوند خواسته است با غيبت امام عليه السلام، مردم را امتحان كند، لازمه آن پذيرش ستمي است كه در زمان غيبت از سوي ستم كاران بر مؤمنان مي رود:

اخباري كه بر امتحان شيعه در زمان غيبت و دشواري كار برايشان و آزمايش صبر آنان بر غيبت، دلالت مي كنند، تنها از سختي هايي [كه براي] شيعيان [پيش مي آيد] خبر مي دهند، نه اينكه خداوند متعال امام عليه السلام را غايب كرده تا اينكه مردم را امتحان كند. چگونه خداوند چنين چيزي را اراده كند، در حالي كه لازمه آن، ظلم و معصيتي است كه از جانب ستم كاران بر مؤمنان مي رود و خداي متعال اين را نمي خواهد، بلكه سبب غيبت همان ترسي است كه گفته ايم.(1)

برخي از اهل تحقيق، اين اشكال شيخ طوسي را رد كرده و در پاسخ آن نوشته اند:

خداوند هرگز به ظلمي كه ظالمان در حق مؤمنان روا مي دارند، راضي نيست و آن را نه تكوينا و نه تشريعا اراده نكرده است. تكوينا اراده نكرده چون ظلم ظالمان به اختيار و حريت خود ايشان صورت مي گيرد و خداوند در فعل اختياري هيچ انساني، خواست تكويني خود را تحميل نمي كند؛ چرا كه اگر چنين كند، جبر لازم مي آيد و خداوند، عادل تر از آن است كه كسي را مجبور به كاري كند و سپس به خاطر انجام آن، مذمت و عقوبتش فرمايد. از طرفي، خواست تشريعي خداوند نيز درست خلاف ظلم آنهاست؛ چون اراده تشريعي عبارت است از امر و نهي الهي و خداوند ظالمان را از ارتكاب ظلم نهي فرموده است. پس خداوند هيچ اراده اي

ص: 100

(نه تكويني و نه تشريعي) در مورد ظلم و ستم ظالمان بر مؤمنان ندارد. اما از آنجا كه خداوند، انسان هاي مختار را آزمايش مي كند، لازمه اختيار داشتن

آنها اين است كه «بتوانند» ظلم كنند و اگر خداي متعال مانع ظلم ظالمان نشود، مخالف عدل و حكمت خويش عمل نكرده است. پس جلوگيري نكردن از وقوع ظلم - به خاطر امتحان يا هر حكمت ديگر - به معناي اراده آن از ناحيه خداوند نمي باشد.(1)

ايشان، خود را در غربت و تنهايي بيشتري احساس كنند. به بيان ديگر، جامعه اسلامي روز به روز شايستگي خود را براي پذيرش امام معصوم بيشتر از دست داد تا جايي كه هر چه به عصر غيبت صغرا نزديك تر مي شويم، از ارتباط مستقيم ائمه با مردم و حضور عملي ايشان در جامعه كاسته مي شود.

اين نكته در زندگاني امام هادي عليه السلام و امام عسكري عليه السلام به خوبي مشهود است. امام هادي عليه السلام حدود سي سال پيش از ميلاد امام عصر عليه السلام، رفته رفته ارتباط خود را با مردم زمان خويش كم كرد و جز با شمار اندكي از ياران خاص خود تماس نمي گرفت. امام عسكري عليه السلامنيز در عصر خود بيشتر با نامه نگاري با ياران خود ارتباط برقرار مي كرد و بسياري از امور شيعيان خود را از طريق نمايندگان و وكيلان خويش حل و فصل مي كرد و كمتر با آنها به طور مستقيم روبه رو مي شد. البته شايد بتوان در پيش گرفتن اين سيره از سوي اين دو امام بزرگوار را اقدامي در جهت زمينه سازي براي غيبت امام مهدي عليه السلام تفسير كرد،

ولي با در نظر گرفتن شرايط كلي جامعه اسلامي در آن روزگار، اين موضوع كه آن بزرگواران به دليل نااهلي مردم زمانه در غربت و تنهايي به سر مي بردند، چندان دور از ذهن نيست.

براي روشن تر شدن اين موضوع، عبارتي را كه مسعودي در إثبات الوصية آورده است، نقل مي كنيم:

روايت شده كه ابوالحسن عسكري [امام هادي عليه السلام] خود را از بسياري از شيعيان پوشيده مي داشت و جز تعداد اندكي از ياران خاص آن حضرت، ايشان را نمي ديدند و هنگامي كه امر [امامت] به ابومحمد [امام حسن عسكري عليه السلام] منتقل شد، ايشان چه با ياران خاص خود و چه با مردم عادي از پشت پرده سخن مي گفت مگر هنگامي كه آن حضرت براي رفتن به دارالخلافه از خانه خارج

ص: 102

مي شد. اين شيوه تنها از سوي آن امام و پيش از ايشان از سوي پدرشان در پيش گرفته شد تا مقدمه اي براي غيبت صاحب الزمان باشد و مردم با اين شيوه خو بگيرند و غيبت را انكار نكنند.(1)

بعضي تاريخ نگاران، كلام مسعودي را مبالغه آميز توصيف كرده اند،(2) ولي در مجموع، از اين كلام و به قرينه ديگر اسناد تاريخي مي توان استناد كرد كه ارتباط امام هادي و امام عسكري عليهماالسلام با جامعه بسيار كاهش يافته بود و آن دو امام بر شيوه ائمه پيش از خود نبودند و ارتباط چنداني با مردم نداشتند.

بنابراين، مي توان گفت چون ميان قابليت ها و شايستگي هاي ذاتي مردم براي پذيرش امام معصوم عليه السلام و ميزان حضور امام در جامعه، ارتباط متقابلي وجود دارد، به هر اندازه كه جامعه شايستگي خود را از دست دهد و از ارزش هاي الهي فاصله بگيرد، امام معصوم نيز كه يكي از تجليات رحمت الهي به شمار مي آيد، از جامعه فاصله مي گيرد و از حضور خود در جامعه مي كاهد؛ زيرا رحمت الهي در جايي فرود مي آيد كه سزاوار رحمت باشد.

در قرآن كريم مي خوانيم:

ذلِكَ بِأَنَّ اللّه َ لَم يَكُ مُغَيِّرا نِعمَةً أَنعَمَها عَلي قَومٍ حَتّي يُغَيِرّوُا ما بِأَنفُسِهِم... .(3)

اين [كيفر] بدان سبب است كه خداوند، نعمتي را كه بر قومي ارزاني داشته است، تغيير نمي دهد مگر آنكه آنان آنچه را در دل دارند، تغيير دهند... .

به بيان ديگر، به مصداق قاعده يادشده كه قرآن كريم بيان مي دارد. آن گاه كه

ص: 103

جامعه اسلامي دگرگون شد و مسلمانان از نظر دروني تغيير يافتند و ارزش هاي الهي خود را از دست دادند، خداوند نيز نعمت وجود امام معصوم عليه السلام در ميان مردم را كه از بزرگ ترين نعمت هاي الهي به شمار مي آيد، از آنها گرفت و امام از ديدگان مردم پنهان شد. شاهد بر اين مدعا روايتي است كه از امام باقر عليه السلام نقل شده و در آن آمده است: «إِذا غَضِبَ اللّه ُ تَبارَكَ وَ تَعالي عَلي خَلقِهِ، نَحّانا عَن جَوارِهِم؛ هنگامي كه خداوند از آفريدگانش خشمگين شود، ما [اهل بيت ]را از مجاورت با آنها دور مي سازد.»(1)

آن حضرت در جايي ديگر مي فرمايد:

إنَّ اللّهَ إذاكَرِهَ لَنا جَوارَ قَوْمٍ نَزَعْنا مِنْ بَيْنِ أَظْهُرِهِمْ.(2)

هرگاه خداوند مجاورت قومي را براي ما نپسندد، ما را از ميان ايشان بيرون مي برد.

باشد تا با گذشت سال ها، مردم به خسارت بزرگي كه از ناحيه نبود معصوم در ميان خود متحمل شده اند، پي ببرند و بار ديگر آماده پذيرش نعمت بزرگ الهي؛ يعني حضور مستمر امام معصوم عليهم السلام در جامعه شوند.

... اي پسر بكير! من به تو سخني را مي گويم كه پدران من نيز پيش از من آن را بر زبان رانده اند و آن اين است كه اگر در ميان شما به تعداد كساني كه در جنگ بدر [با پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله ]بودند، [ياران مخلص] وجود داشت، قيام كننده ما [اهل بيت ]ظهور مي كرد.

اين موضوع از روايتي نيز كه نعماني آن را در كتاب خود، از امام صادق عليه السلام نقل كرده است، استفاده مي شود:

أَنَّهُ دَخَلَ عَلَيْه بَعضُ أَصحابِهِ فَقالَ لَهُ: جُعِلتُ فِداكَ إِنِّي وَ اللّه ِ أحِبُّكَ وَ أُحِبُّ مَن يُحِبُّكَ يا سَيِّدِي، ما أَكثَرَ شَيعَتَكُم، فَقالَ لَهُ: أُذْكُرْهُم، فَقالَ كَثيرٌ، فَقالَ: تُحصِيهِم! فَقالَ: هُم أَكثَرُ مِن ذلِكَ، فَقالَ أَبُو عَبدِاللّه ِ عليه السلام: اَما لَو كَمُلَتِ العِدَّةُ المَوصُوَفَةُ ثَلاثُمِائَةٍ وَ بِضَعةَ عَشَرَ كانَ الَّذِي تُريدُونَ... .(1)

يكي از ياران امام صادق عليه السلام بر آن حضرت وارد شد و عرضه داشت: فدايت گردم؛ به خدا سوگند، من تو را دوست مي دارم و هر كس كه تو را دوست دارد، دوست دارم. اي آقاي من! چه قدر شيعيان شما فراوانند! آن حضرت فرمود: آنان را بشمار. عرض كرد: بسيارند. آن حضرت فرمود: آنها را مي تواني بشماري؟ عرض كرد: آنها از شمارش بيرونند. حضرت ابوعبداللّه (صادق) عليه السلامفرمود: ولي اگر آن شماره اي كه توصيف شده است؛ يعني سيصد و اندي تكميل مي شد، آنچه در پي آنيد، رخ مي داد... .

امام جواد عليه السلام در روايتي پس از معرفي قائم آل محمد عليهم السلام بر اين نكته تصريح مي كند كه فراهم شدن تعداد مشخص از ياران آن حضرت (سيصد و سيزده نفر) شرط تحقق ظهور است. ازاين روايت نيز مي توان استفاده كرد كه استمرار غيبت به دليل نبود تعداد مورد نياز ازياران وفادار است:

ص: 105

هُوَ الَّذِي تُطْوي لَهُ الأَرْضُ وَ يَذِلُّ لَهُ كُلُّ صَعْبٍ [وَ] يَجْتَمِعُ إِلَيْهِ مِنْ أَصْحابِهِ عِدَّةُ أَهْلِ بَدْرٍ: ثَلاثُمِأَةٍ وَ ثَلاثَةَ عَشَرَ رَجُلاً مِنْ أَقاصِي الأَرْضِ وَ ذلِكَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «أَيْنَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَميعا إِنَّ اللّهَ عَلي كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ.»(1)

فَإذا اجْتَمَعَتْ لَهُ هذِهِ العِدَّةُ مِنْ أَهْلِ الإخْلاصِ أَظْهَرَ اللّهُ أَمْرَهُ فَإِذا كَمُلَ لَهُ الْعِقْدُ وَ هُوَ عَشَرَةُ آلافِ رَجُلٍ خَرَجَ بِإِذْنِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.(2)

او همان كسي است كه زمين برايش در هم پيچيده مي شود و هر سختي برايش همواره مي گردد [و] ياران او به تعداد اهل بدر - سيصد و سيزده نفر - از اطراف زمين به گرد او جمع مي شوند و اين همان سخن خداي عزّ و جلّ است كه فرمود: «هر كجا باشيد، خداوند

همگي شما را [به سوي خود باز ]مي آورد. در حقيقت، خدا بر همه چيز تواناست.» پس هنگامي كه اين تعداد از اهل اخلاص جمع شدند، خداوند امر او را آشكار مي كند و آن گاه كه ده هزارنفر براي او كامل شد، به اذن خداي عزّ و جلّ خروج مي كند.

گفتني است شيخ مفيد رحمه الله نيز در يكي از رساله هاي خود بر اين موضوع تأكيد مي كند كه فراهم نبودن تعداد مورد نياز از ياران برگزيده، يكي از دلايل استمرار غيبت است. او مي نويسد:

در مجلس يكي از رؤسا حاضر شدم، بحثي در امامت مطرح و به گفت وگو درباره غيبت [امام زمان عليه السلام] منجر شد. صاحب آن مجلس گفت: «آيا شيعه از جعفر بن محمد عليه السلامروايت نمي كند كه: اگر به تعداد اهل بدر - سيصد و اندي نفر - براي امام جمع شوند، خروج با شمشير بر ايشان واجب مي گردد؟» گفتم: اين حديث روايت شده است. گفت: ما يقين داريم كه تعداد شيعيان در اين زمان چندين برابر تعداد اهل بدر هستند، پس چه طور با وجود روايت ياد شده، غيبت

ص: 106

براي امام جايز مي باشد؟ در پاسخ او گفتم: هر چند تعداد شيعيان در اين زمان چندين برابر تعداد اهل بدر است و اگر به تعداد جماعت اهل بدر، اجتماع كنند، ديگر امام نمي تواند تقيه كند و ظهور بر او واجب مي شود، ولي در اين زمان هنوز اين تعداد با ويژگي ها و صفاتي كه در اهل بدر وجود داشت، محقق نشده است؛ زيرا لازم است كه اين جماعت در ويژگي هايي چون شجاعت، صبر بر مرگ، اخلاص در جهاد، ترجيح آخرت بر دنيا، پيراستگي باطني از عيوب و سلامتي عقلي سرآمد باشند و در هنگام كارزار سستي و درنگ نورزند... و همه شيعيان اين ويژگي ها را ندارند. اگر خداوند تعالي مي دانست كه در ميان آنها اين تعداد افراد با ويژگي هاي يادشده وجود دارد، قطعا امام عليه السلام ظهور مي كرد و بعد از اجتماع اين افراد به اندازه يك چشم برهم زدن هم غايب نمي شد، ولي روشن است كه واقعيت اين گونه نيست و ازاين رو، غيبت بر امام رواست.(1)

ديدار ما زودتر نصيب آنان مي گشت؛ ديداري بر مبناي شناختي راستين و صداقتي از آنان نسبت به ما.

برخي فقيهان و متكلمان بزرگ شيعه نيز اين موضوع را كه علت غيبت، فراهم نبودن زمينه براي ظهور و آماده نبودن جوامع بشري است، تأييد كرده اند كه از آن جمله مي توان به شيخ طوسي و خواجه نصيرالدين طوسي رحمه الله اشاره كرد.

شيخ طوسي هنگام بحث از حكمت و سبب غيبت، ابتدا به شرح ديدگاه خود در اين زمينه پرداخته است و پس از بحث و بررسي هاي مفصل مي نويسد:

به طور قطع مي توان گفت علت غيبت امام ترس او از كشته شدن به دست ظالمان و باز داشتن آن حضرت از تصرف در اموري است كه تدبير و تصرف در آنها به دست او سپرده شده بود. پس هنگامي كه بين امام و مقاصد او مانع ايجاد شود، لزوم قيام به امامت ساقط مي گردد و هنگامي كه امام بر جان خود بيمناك شود، واجب است كه نهان زيستي را پيشه خود سازد و از ديده ها پنهان شود. هم چنان كه پيامبر - درود و سلام خدا بر او و خاندانش باد - يك بار در شعب و بار ديگر در غار از ديده ها پنهان شد و اين تنها به دليل بيم از خطرهايي بود كه جان او را تهديد مي كرد.(1)

آن گاه در پاسخ به اشكال هايي كه ممكن است به مقايسه غيبت پيامبر اسلام صلي الله عليه و آلهبا غيبت امام عصر عليه السلام گرفته شود، مي نويسد:

في الجمله بر خداي تعالي واجب است امام را به گونه اي تقويت كند كه براي او امكان قيام فراهم شود و دست او باز گردد. اين موضوع به وسيله فرشتگان و

ص: 108

آدميان امكان پذير مي شود. حال اگر خداوند اين كار را به وسيله فرشتگان انجام نداد، مي فهميم كه در اين كار مفسده اي بوده است. بنابراين واجب مي شود كه اين كار به وسيله آدميان انجام پذيرد. پس اگر انسان ها اين كار را انجام ندادند، به خود آنها برمي گردد، نه خداي تعالي. با اين بيان همه اشكال هاي از اين جنس باطل مي شود. پس همان گونه كه براي پيامبر - درود و سلام خداوند بر او و خاندانش باد - جايز بود در صورت نياز و به دليل بيم از ضرر از ديدگان مخفي شود و آثار و پي آمدهاي

اين مخفي شدن هم به كساني كه ايشان را وادار به اين كار كردند، برمي گشت، امام نيز مي تواند از ديدگان مخفي شود [و آثار و پي آمدهاي آن هم برعهده عوامل مخفي شدن آن حضرت است].(1)

از اين بيان شيخ طوسي به خوبي روشن مي شود كه علت اصلي استمرار غيبت امام عصر عليه السلام فراهم نشدن زمينه ظهور ايشان توسط آدميان بوده است. خواجه نصيرالدين طوسي نيز در اين زمينه مي فرمايد:

الإِمامُ لُطْفٌ فَيَجِبُ نَصْبُهُ عَلَي اللّهِ تَعالي تَحْصِيلاً لِلْغَرَضِ وَ وُجُودُهُ لُطْفٌ وَ تَصَرُّفُهُ لُطْفٌ آخَرُ وَ عَدَمُهُ مِنّا.(2)

[وجود] امام لطف(3)

است. پس واجب است كه او را نصب كند تا [بدين وسيله] غرض او [از خلقت] حاصل شود. وجود امام لطف است و تصرف او [در جامعه و اجراي احكام الهي] لطفي ديگر، و عدم تصرف او از [ناحيه ]ماست.

ص: 109

شارح تجريد الإعتقاد در شرح اين سخن خواجه مي نويسد:

خواجه فرمود: «و عدمه منّا» يعني تصرف نكردن امام عليه السلام از ناحيت ماست؛ چون لطف از طرف خدا آن است كه امام را معين فرمايد و بشناساند و لطفي كه بر مكلفان واجب است آن است كه هر يك او را به ديگران بشناساند و ادله امامت او را بگويد و هيچ كس مانع تصرف و تعليم و تبليغ سخنان او نشود و اين امور كه بر مردم واجب بود و نكردند موجب عدم تصرف او شد. نظير آن است كه خدا به هر كس دست و پا و چشم و گوش داد براي معيشت و از اينكه بداند ظالمي دست و پاي او را خواهد بست و مانع ديدن و شنيدن او خواهد شد، از دادن دست و پا و چشم و گوش دريغ نخواهد فرمود.(1)

وجه حكمت كارهاي خضر عليه السلام از شكستن كشتي و كشتن پسر و به پا داشتن ديوار، بر موسي عليه السلامروشن نشد تا آنكه وقت جدايي آنها فرارسيد. اي پسر فضل! اين امري از امور الهي و سرّي از اسرار خدا و غيبي از غيب هاي پروردگار است... .

در پايان بررسي حكمت و فلسفه غيبت امام مهدي عليه السلام نكاتي را يادآور مي شويم:

1. با توجه به علل و عوامل مختلفي كه در روايات معصومان عليهم السلام و سخنان دانش وران بزرگ شيعه براي غيبت آن حضرت برشمرده شده است، اظهارنظر قطعي درباره علت اصلي غيبت امكان پذير نيست و شايد بتوان گفت مجموعه اي از اين علل و عوامل زمينه ساز آغاز غيبت و استمرار آن بوده اند.

2. مهم ترين نكته اي كه در بررسي علل و عوامل غيبت بايد به آن توجه داشت اين است كه آيا مردم عصر امامان معصوم عليهم السلام و اعصار بعدي در فراهم آوردن زمينه هاي غيبت و تداوم آن نقش داشته اند يا خير. تبيين اين موضوع تأثير زيادي در نظريه هاي مربوط به ظهور امام عصر عليه السلام دارد و بر اساس آن مي توان درمورد نقش مردم در زمينه سازي ظهور و فراهم آوردن مقدمات آن اظهارنظر كرد.(1)

بر اساس ديدگاهي كه علت يا فلسفه غيبت را ستم پيشه بودن انسان ها، نبود ياران وفادار براي امام عليه السلام يا آماده نبودن جوامع بشري مي داند به صراحت مي توان براي مردم در پيش افتادن ظهور و تحقق آن نقش قائل شد و گفت حضور مجدد امام معصوم عليه السلام در جامعه مشروط به آن است كه انسان ها راه صلاح و رستگاري را در پيش گيرند؛ ستمي را كه در حق امامان معصوم روا داشته اند جبران كنند؛ به وظايف و تكاليفي كه دربرابر امام عصر عليه السلام دارند،

ص: 111

عمل نمايند و با انجام اقدام هاي فرهنگي و اجتماعي زمينه را براي بازگشت امام به صحنه جامعه فراهم سازند.(1)

حتي بر اساس ديدگاهي كه علت غيبت را آزمايش مردم مي داند مي توان به نتايج ياد شده رسيد؛ زيرا اگر مردم به درستي متوجه شدند غيبت امتحاني بزرگ براي آنهاست سعي خواهند كرد كه در اين امتحان سربلند بيرون آيند و اين خود زمينه ساز ظهور خواهد بود.

ص: 112

1. آيا موضوع اين پرسش از جمله موضوع هاي مرتبط با معرفت امام زمان عليه السلاماست كه ما به دانستن آنها موظف شده ايم؟

2. آيا يافتن پاسخ اين پرسش، ما را به اطاعت امام زمان عليه السلام، نزديك تر و از مخالفت او دورتر مي سازد يا خير؟

در صورتي كه دست يابي به پاسخ پرسش مطرح شده، يا در حوزه تكاليف و وظايف واجب ما بود يا در ميزان اطاعت ما از امام مهدي عليه السلاممؤثر بود، حتما براي رسيدن به پاسخ آن پرسش بايد تلاش كرد و در اين زمينه هيچ تأخيري جايز نيست. در مورد ديگر پرسش ها كه بيشتر جنبه اطلاعات عمومي دارد، نبايد ذهنمان را درگير سازيم، به گونه اي كه از وظايف اصلي خود در برابر امام زمان عليه السلام بازمانيم.

شده است كه ازدواج، سنت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله است و هر كس از آن روي گرداند، از پيامبر نيست.(1)

محدث نوري رحمه الله در پاسخ كساني كه مي گويند: «معلوم نيست حضرت حجت عليه السلاماولاد و عيال داشته باشد»، مي نويسد:

چگونه ترك خواهند فرمود چنين سنت عظيمه جد اكرم خود را صلي الله عليه و آله با آن همه ترغيب و تحريص كه در فعل آن و تهديد و تخويف در تركش شده و سزاوارترين امت در اخذ به سنت پيغمبر، امام هر عصر است و تا كنون كسي ترك آن را از خصايص آن جناب نشمرده [است].(2)

دوم، روايات، دعاها و زيارت هايي است كه در آنها به نوعي به همسر و فرزند داشتن آن حضرت تصريح يا اشاره شده است. از آن جمله مي توان به موارد زير اشاره كرد:

1. شيخ طوسي درباره غيبت امام مهدي عليه السلام، به نقل از مفضل بن عمر، روايتي را از امام صادق عليه السلامنقل كرده است كه شايد بتوان از آن دريافت كه آن حضرت فرزند دارد:

إِنَّ لِصاحِبِ هذَا الأَمْرِ غَيْبَتَيْنِ إِحْديهُما تَطُولُ حَتّي يَقُولَ بَعْضُهُم: ماتَ وَ يَقُولَ بَعْضُهُمْ: قُتِلَ وَ يَقُولُ بَعْضُهُم: ذَهَبَ. لايَبْقي عَلي أَمْرِهِ مِنْ أَصْحابِهِ إِلاّ نَفَرٌ يَسِيرٌ لا يَطَّلِعُ عَلي مَوْضِعِه أَحَدٌ مِنْ وُلْدِهِ و لاغَيرهِ إلاَّ المَولَي الَّذِي يَلي أَمْرَهُ.(3)

همانا صاحب اين امر داراي دو غيبت است: يكي از آن دو چندان به درازا مي كشد كه برخي از مردم مي گويند: او مرده است و بعضي مي گويند: او

ص: 115

كشته شده است و عده اي از ايشان مي گويند: او رفته است. تا اينكه از يارانش جز افراد اندكي، كسي بر امر او باقي نمي ماند و از جايگاهش نه كسي از فرزندانش و نه ديگري آگاهي دارد، مگر همان خدمت گزاري كه به كارهاي او مي رسد.

به نظر مي رسد استدلال به روايت ياد شده چندان درست نباشد؛ زيرا نعماني نيز در كتاب خود همين روايت را نقل كرده است، ولي پايان آن، با آنچه از شيخ طوسي نقل شد، متفاوت است و نمي توان از آن استفاده كرد كه آن حضرت فرزندي دارد. متن روايت چنين است:

لا يَطَّلِعُ عَلي مَوْضِعِه أَحَدٌ مِنْ وَلِيٍّ وَ لاغَيْرِهِ إِلاَّ الْمَوْلَي الَّذِي يَلي أَمْرَهُ.(1)

و از جايگاهش هيچ كس از دوست و بيگانه آگاهي نمي يابد، مگر همان خدمت گزاري كه به كارهاي او مي رسد.

علامه سيد جعفر مرتضي عاملي در اين زمينه مي نويسد:

با توجه به يكي بودن روايت از نظر طوسي و نعماني و وجود چنين اختلافي در محل مورد استشهاد، روايت مزبور قابل استدلال نمي باشد.(2)

اشكال هاي ديگري نيز به متن روايت شيخ طوسي وارد شده است كه براي رعايت اختصار به همين مقدار بسنده مي كنيم.(3)

2. ابوبصير از امام صادق عليه السلام نقل مي كند كه فرمود:

ص: 116

كَأَنِّي¨ أَري نُزُولَ القائِمِ فِي¨ مَسْجِدِ السَّهْلَةِ بِأَهْلِهِ وَ عِيالِهِ.(1)

گويا مي بينم كه قائم عليه السلام با خانواده و فرزندانش در مسجد سهله فرود آمده است.

3. در بخشي از صلوات معروف به ضراب اصفهاني كه از امام عصر عليه السلامنقل شده و خواندن آن در عصر روز جمعه سفارش گشته، چنين آمده است:

أللّهُمَّ أَعْطِهِ فِي نَفْسِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ شِيعَتِهِ وَ رَعِيَّتِهِ وَ خاصَّتِهِ وَ عامَّتِهِ وَ عَدُوِّهِ وَ جَميعِ أَهْلِ الدُّنيا ما تُقِرُّ بِهِ عَينُهُ وَ تَسُرُّ به نَفْسُهُ.(2)

بار خدايا، به او درباره خودش، فرزندانش، شيعيانش، رعيتش، خاصش، عامش، دشمنش و همه اهل دنيا، عطا فرما آنچه را كه ديده اش را روشن و دلش را مسرور گرداند.

4. در يكي از دعاهاي عصر غيبت كه از امام رضا عليه السلام نقل شده است، عبارتي مشابه صلوات ضراب اصفهاني آمده است.(3)

محدث نوري، ادعيه و زيارات ديگري را نيز نقل مي كند كه در آنها تعابيري چون «ذريته»، «ولده»، «اهل بيته» به كار رفته است و به نوعي به همسر و فرزند داشتن امام عصر عليه السلام اشاره دارد.(4)

1. شيخ طوسي از حسن بن علي خزاز نقل مي كند:

علي بن ابي حمزه(1)

بر ابي الحسن رضا عليه السلام وارد شد و به آن حضرت عرض كرد: «آيا تو امامي؟» حضرت فرمود: «آري.» پس او گفت: «من از جدت جعفر بن محمد عليه السلام شنيدم كه مي فرمود: امامي وجود ندارد، مگر اينكه نسلي از او به جا مي ماند.» پس فرمود:

أَنَسِيتَ يا شَيخُ أَوْ تَناسَيْتَ؟ لَيْسَ هكَذا قالَ جَعْفَرُ عليه السلام إِنَّما قالَ جَعْفَرُ عليه السلام: لا يَكُونُ الإِمامُ إِلاّ وَ لَهُ عَقبٌ إِلاّ الإِمامُ الَّذِي خَرَجَ عَلَيه الحُسَينُ بْنُ عَليٍّ عليه السلام فَإِنَّهُ لا عَقبَ لَهُ.

اي پيرمرد! فراموش كرده اي يا خود را به فراموشي زده اي. جعفر اين گونه نگفت، بلكه جعفر گفت: امامي وجود ندارد، مگر اينكه فرزندي دارد؛ به جز امامي كه حسين بن علي - درود بر آنها باد - پس از او [از قبر] بيرون مي آيد؛ همانا او فرزندي ندارد.

پس گفت: راست گفتي، فدايت شوم، شنيدم كه جدت چنين مي فرمود.(2)

2. مسعودي نيز در إثبات الوصية، روايتي مشابه همين روايت نقل كرده است.(3)

ص: 118

ناگفته نماند كه برخي از عالمان شيعه گفته اند: مراد اين روايت از اينكه مي گويد «او فرزندي ندارد» اين است كه «او فرزندي كه امام باشد، ندارد».(1)

در پايان بررسي دلايل و مستندات دو گروه بايد دو نكته را يادآور شويم:

1. در مورد اين پرسش كه آيا امام زمان عليه السلام همسر و فرزند دارد يا خير؟ به صراحت و با قطع و يقين نمي توان اظهار نظر كرد، ولي اين جاي هيچ گونه نگراني نيست؛ زيرا روشن شدن يا روشن نشدن پاسخ اين پرسش، در ميزان معرفت و اطاعت ما نسبت به آن حضرت هيچ تأثيري ندارد. ازاين رو، هرگز نبايد خود را آنچنان به اين گونه پرسش ها مشغول داريم كه از وظايف اصلي مان نسبت به حجت خدا باز مانيم.

2. حتي اگر بپذيريم كه امام زمان عليه السلام همسر و فرزند دارد، هيچ لزومي ندارد كه آنها چون خود امام زمان داراي عمر طولاني باشند؛ چون داشتن عمر طولاني تنها براي آن حضرت ضروري است و همسر و فرزندان آن حضرت مي توانند چون ديگر انسان ها باشند.

جسمي از ديدگان مردم به دور است و اگر چه آن حضرت مردم را مي بيند و از حال آنها باخبر مي شود، ولي كسي توان ديدن ايشان را ندارد.

دوم، ناشناس بودن امام: در اين فرض، آن حضرت در طول زمان غيبت در ميان مسلمانان حضور مي يابد و با آنها مواجه مي شود، ولي كسي او را نمي شناسد و به هويت واقعي اش پي نمي برد.(1)

بحث از محل اقامت و سكونت امام مهدي عليه السلام در زمان غيبت اگر چه در هر دو فرض مطرح مي شود، ولي به نظر مي رسد در فرض دوم، اين موضوع كمتر جاي بحث دارد و آن حضرت با مخفي داشتن هويت خود، در هر كجا كه بخواهد مي تواند زندگي كند.

در زمينه محل اقامت امام مهدي عليه السلام، روايت هاي گوناگوني وجود دارد كه با توجه به آنها، محل هاي احتمالي اقامت آن حضرت را مي توان به سه دسته تقسيم كرد:

اي پسر مهزيار! پدرم ابو محمد از من پيمان گرفت كه هرگز با قومي كه خداوند بر آنها خشم گرفته، آنها را لعنت كرده، براي آنها در دنيا و آخرت بيچارگي رقم خورده و عذابي دردناك در انتظار آنان است، هم نشين نباشم و به من دستور داد كه براي اقامت، كوه هاي سخت و سرزمين هاي خشك و دوردست را برگزينم.

همچنين آن حضرت در توقيع شريفي كه خطاب به شيخ مفيد صادر شده است، در اين زمينه مي فرمايد:

نَحْنُ وَ إِنْ كُنّا ثاوِينَ [نائِينَ] بِمَكانِنا النّائِي عَنْ مَساكِنِ الظَّالِمينَ حَسْبَ الَّذِي أَراناهُ اللّه ُ تَعالي لَنا مِنَ الصَّلاحِ وَ لِشِيعَتِنا الْمُؤْمِنينَ فِي ذلِكَ ما دامَتْ دَوْلَةُ الدُّنيا لِلْفاسِقِينَ فَإِنّا يُحِيطُ عِلما بِأَنْبائِكُمْ و لا يَعْزُبُ عَنّا شَيْ ءٌ مِن أَخبارِكُم.(1)

ما بر اساس آنچه خداي تعالي براي ما و شيعيان مؤمنان مصلحت ديده، تا زماني كه دولت دنيا از آن فاسقان است، در سرزمين هاي دوردستي كه از جايگاه ستمگران دور است، سكنا گزيده ايم، ولي از آنچه بر شما مي گذرد، آگاهيم و هيچ يك از اخبار شما بر ما پوشيده نمي ماند.

در روايتي كه پيش از اين از امام صادق عليه السلام نقل شد، آن حضرت، جايگاه امام مهدي عليه السلام را جايي ناشناس معرفي مي كند كه جز معدود افرادي از آن آگاهي ندارند:

و هيچ كس از دوست و بيگانه از جايگاهش آگاهي نمي يابد، مگر همان خدمت گزاري كه به كارهاي او مي رسد.(2)

ص: 121

اين گونه روايات، گوياي آن است كه امام مهدي عليه السلام بر اساس امر الهي، در مكان هايي ناشناخته، دور از دست رس، به دور از شهرها و آبادي ها زندگي مي كند و كسي از محل اقامت آن حضرت آگاه نيست.

در روايت ديگري كه از امام حسن عسكري عليه السلام نقل شده است، آن حضرت در پاسخ اين پرسش راوي كه مي پرسد: «اگر حادثه اي براي شما روي دهد، سراغ فرزندتان را از كجا بگيريم؟» مي فرمايد: «در مدينه».(1)

ياقوت حموي در مورد منطقه «رضوي» مي فرمايد:

رضوي، كوهي است ميان مكه و مدينه در نزديكي ينبع و داراي آب فراوان و درختان زيادي است. كيسانيه(1)

مي پندارند كه محمد بن حنفيه در آنجا زنده و مقيم است.(2)

گفتني است در احاديث فراواني، از «رضوي» ياد شده و از آن بسيار ستايش شده است.(3)

گفتني است در دعاي ندبه نيز به نام اين مكان اشاره شده(1) و در برخي روايات، از همين منطقه به عنوان محل تجمع ياران امام مهدي عليه السلام ياد شده است.(2)

دوري گزيدن از مردم و اقامت در مناطق دور از دست رس را انتخاب مي كند.

به بيان ديگر، بر اساس دومين معنايي كه براي غيبت قابل تصور است؛ يعني ناشناس بودن امام مهدي عليه السلام، آن حضرت، الزامي براي اقامت در محلي خاص يا دور از دست رس ندارد و مي تواند به صورت طبيعي در ميان مردم زندگي كند. البته ممكن است رعايت مصالحي ديگر، آن حضرت را وادار كند كه بر اساس سفارش پدر بزرگوارشان، كوه ها و بيابان ها را اقامت گاه خود برگزيند.

بديهي است اگر قرار باشد آن حضرت به صورت ناشناس در ميان مردم زندگي كند، مكان هايي چون مدينه منوره در كنار قبر جد بزرگوارش، بهترين مكان خواهد بود.

امام عليه السلام در نقطه معيني گذاشته مي شود كه در آن، اوامر آن حضرت و آنچه تا يك هفته مورد نياز خواهد بود، نوشته شده است.

علي بن فاضل، مدت هجده روز در آن جزيره اقامت مي كند و از محضر سيّد شمس الدّين استفاده مي كند و پس از آن، به او دستور مي رسد كه به وطنش باز گردد.

علي بن فاضل، آنچه را از سخنان سيّد شمس الدّين استفاده مي كند، در كتابي به نام الفوائد الشّمسيّه گرد مي آورد و ماجراي تشرف خود را به تني چند از عالمان معاصر خويش بازگو مي كند.

فضل بن يحيي طيبي، نويسنده قرن هفتم هجري قمري، در 11 شوال 669 ه- . ق، اين حكايت را از زبان علي بن فاضل در شهر حلّه مي شنود و آن را در كتابي با نام جزيرة الخضراء گرد مي آورد.(1)

اين كتاب از سوي عالمان زير مورد توجه واقع شده است:

- شهيد اول آن را به خط خود نوشته است كه خط او در خزانه اميرمؤمنان عليه السلامپيدا شده است.

- محقق كركي آن را به فارسي برگردانده است.

- علامه محمدباقر مجلسي آن را در بحار الأنوار نقل كرده است.

- شيخ حر عاملي آن را در كتاب إثبات الهداة درج نموده است.

- وحيد بهبهاني به مضمون آن فتوا داده است.

- بحرالعلوم در كتاب رجال خويش، آن را مورد استناد قرار داده است.

- قاضي نوراللّه شوشتري، محافظت بر آن را بر هر مؤمني لازم دانسته است.

ص: 128

- ميرزا عبداللّه اصفهاني (افندي) آن را در كتاب رياض العلماء نقل كرده است.

- ميرزاي نوري آن را در كتاب جنه المأوي و نجم الثاقب آورده است.(1)

بر اساس حكايت علي بن فاضل، امام مهدي عليه السلام و فرزندان ايشان، در جزيره خضرا، واقع در اقيانوس اطلس سكونت دارند و همه ساله، در موسم حج، حج مي گزارند و پس از زيارت پدران و اجداد طاهرينشان عليهم السلامدر حجاز، عراق و طوس، مجددا به اين جزيره باز مي گردند. آن حضرت عليه السلامغالبا در اين جزيره اقامت دارد.(2)

گفتني است حكايتي نيز درباره محل اقامت امام مهدي عليه السلام از سوي شخصي به نام انباري نقل شده است، ولي به دليل آنكه وي، آن را از شخصي مجهول نقل كرده است، به همان حكايت پيشين بسنده مي كنيم.(3)

آن جا كه اين رساله را در اصول (كتاب هاي روايي) معتبر نيافتم، براي آن بابي مستقل گشودم و آن را آن گونه كه يافتم، نقل مي كنم.(1)

وي آن گاه به نقل حكايت مي پردازد. در آغاز حكايت پس از خطبه آغازين چنين آمده است:

در خزانه امير مؤمنان و سرور اوصيا و حجت پروردگار جهانيان و امام پرهيزكاران، علي بن ابي طالب - درود خدا بر او باد - متني به خط شيخ فاضل و دانشمند عامل، فضل بن يحيي بن علي طيبي كوفي - قدس اللّه روحه - يافتم كه در آن چنين آمده بود: «... اين بنده نيازمند به بخشش خداوند سبحان متعال، فضل بن يحيي بن علي طيبي امامي كوفي كه خداي او را ببخشايد، چنين مي گويم: ...».

فضل بن يحيي در ادامه رساله به واسطه شيخ شمس الدّين بن نجيح حلّي و شيخ جلال الدين عبداللّه بن حرام حلي، حكايت جزيره خضرا را از زين الدّين علي بن فاضل مازندراني نقل مي كند.(2)

علامه سيد جعفر مرتضي عاملي، به بررسي سند اين حكايت پرداخته و اشكال ها و پرسش هاي متعددي را متوجه آن دانسته است كه در اينجا به مهم ترين آنها اشاره مي كنيم:

1. نخستين پرسش ما درباره فردي است كه در ابتداي روايت مي گويد: «در خزانه اميرمؤمنان... علي بن ابي طالب - درود خدا بر او باد - متني به خط شيخِ فاضل و دانشمند عامل، فضل بن يحيي طيبي يافتم».

اين شخص از نظر ما ناشناخته و اسم و نسب و خصوصيات ديگر او كاملاً مجهول است. با يك نظر اجمالي به ابتداي روايت مي فهميم كه او به طور قطع

ص: 130

مجلسي رحمه اللهنيست؛ چرا كه ايشان با صراحت فرمودند: «اين داستان را از يك رساله ديگر نقل مي كنم».

همان گونه كه سيّد هاشم بحراني رحمه الله (از معاصران مجلسي) در نقل داستان مي گويد: «بعضي از بزرگان فرموده اند كه اين حديث را به خط شيخ فاضل... يافته ايم»،(1) اين جمله هم مانند عبارت مجلسي دلالت ندارد كه بحراني مستقيما از راوي شنيده باشد. بر فرض اينكه بپذيريم بحراني مستقيما از راوي شنيده است اين پرسش مطرح مي شود كه چگونه بحراني او را ديده و داستان را بدون واسطه از او شنيده، ولي مجلسي او را نديده است با اينكه بحراني و مجلسي هر دو در يك زمان مي زيسته اند. ديگر اينكه به چه علت مجلسي به نقل از يك رساله متداول بسنده كرده و راجع به نويسنده و صاحب آن، تحقيق نكرده است تا حقيقت داستان را از او شفاها سؤال كند.

2. پرسش دوم اينكه چگونه اين شخصِ «مجهول»، خط طيبي را شناخت و اطمينان يافت كه آنچه را در آن رساله يافته، خط طيبي است. آيا خط طيبي آن چنان مشهور و معروف بوده كه حتي اين فرد مجهول الحال هم آن را شناخته است؟

شايد واقع مطلب بر اين شخص مشتبه شده باشد. به اين جهت كه مثلاً وقتي كه ديده طيّبي اين داستان را روايت مي كند، فكر كرده لابد كاتب آن هم اوست؛ در صورتي كه بين اين دو امر، ملازمه اي نيست.

3. با توجه به اين نكته، ما مشاهده مي كنيم كه «علي بن فاضل» (كسي كه در روايت به عنوان «مازندراني» توصيف مي شود و بعد خودش را در متن همين

ص: 131

روايت، «عراقي» معرفي مي كند) تلاش زيادي براي اثبات برخي از فضايل به نفع خودش دارد و اين نكته از متن گفتارش با سيّد شمس الدّين، آنجا كه از ملاقات با امام سخن مي گويد، به روشني معلوم مي شود:

اي سرورم، من يكي از بندگان مخلص آن حضرت هستم؛ با اين همه امام را نديده ام. بعد سيّد شمس الدّين به من فرمود: چرا، تو او را دو مرتبه ديده اي... .(1)

و آن دو مرتبه را برايش توضيح مي دهد.

علاوه بر اين، همه روايت درصدد اثبات يك فضيلت بي نظير براي اوست و آن، اينكه او خدمت كسي رسيده كه ديگران نرسيده اند و همچنين درصدد اثبات عنايت و توجه امام به اوست.

پس وقتي ما اين نكات را مورد توجه قرار مي دهيم و بر آن، اين حقيقت را بيفزاييم كه هيچ يك از معاصران علي بن فاضل، او را توثيق نكرده و مورد اعتماد ندانسته اند و فقط كساني او را قابل اعتماد دانسته اند كه صدها سال پس از او زيسته اند و جالب اينكه، دليل و مستند آنها در اعتماد به او، ظاهرا خود روايت جزيره خضرا است، نتيجه مي گيريم: اطمينان به صحت آنچه او براي ما نقل مي كند، امكان ندارد؛ چون احتمال مي دهيم اصل قضيه و ريشه داستان، از بافته هاي ذهن اوست كه براي رسيدن به شهرت يا براي نايل شدن به اهداف ديگري، آن را ساخته است، همچنان كه در طول تاريخ، نمونه هاي آن را مشاهده كرده ايم.

4. از جمله نكاتي كه شك و بدگماني ما را در خصوص اين راوي و داستانش افزايش مي دهد اين است كه معاصران او مانند علامه حلي رحمه الله و ابن داود كه در سال 707 ه . ق از تأليف كتاب رجالي خود فراغت يافته بود و

ص: 132

همچنين علماي ديگر، به طور كلي او را ناديده گرفته و هيچ كدام از آنها حتي يك كلمه درباره او سخن نگفته اند. با اينكه داستان گران بها و بي نظير او، بايد آنها را تشويق و تحريك مي كرد كه به داستان و راوي آن اشاره كنند؛ راوي و داستانش را بستايند و چنين داستاني را به عنوان يكي از دلايل امام و امامت قرار دهند و آن را شايسته نقل در كتاب هاي خود بدانند. وقتي مي بينيم دانشمندان اسلامي، مطالب و داستان هاي كم اهميت تري را در نوشته هايشان آورده اند، ولي اين داستان را ناديده انگاشته اند، پي مي بريم كه شايد آن را دروغ و باطل به حساب آورده اند يا آن را نشنيده اند يا اساسا چنين داستاني در زمان آنها ساخته نشده بود!

همه اين احتمالات وجود دارد و همه آنها، ما را به شك در اين داستان و راوي آن فرا مي خواند. شايد كسي بگويد كه شخصيت هاي برجسته ديگري هم وجود دارند كه نويسندگان معاصر آنها، نامشان را در كتاب هاي رجالي خود نياورده اند و شايد نسبت به اين راوي نيز همين مسئله اتفاق افتاده باشد، ولي ما با دقت متوجه مي شويم كه اين پاسخ در حقيقت تلاش بيهوده اي است؛ زيرا اين چنين شخصيت هايي اگر چه در بعضي از كتاب هاي رجالي مطرح نشده اند، ولي در كتاب هاي ديگري كه در همان زمان تأليف گرديده، به قلم آمده و مطرح شده اند. يا اينكه حداقل، مورد اعتماد بودن آنها با قراين و شواهدي غير از آنچه خود آنها راجع به خودشان گفته اند، ثابت شده است و برخلاف علي بن فاضل، يك داستان منحصر به فرد نداشته اند كه كتاب هاي معتبر تاريخ، مانند آن را ثبت و ضبط نكرده باشند.

ص: 133

آري، همين كه معاصران علي بن فاضل، داستان او را ناديده انگاشته اند و هيچ گونه خبري از آن نداده اند باعث برانگيخته شدن شك و بدگماني جدّي ما نسبت به او مي شود.

5. از جمله نكات جالب توجه اينكه در خود روايت به صراحت آمده است: علي بن فاضل، داستان را از شروع تا پايان، در حضور طيبي و گروهي از علماي حلّه و اطراف آنكه براي زيارت شيخ آمده بودند، توضيح مي دهد. حال اينكه ما هيچ فردي از اين عدّه را پيدا نكرديم كه داستان را بي واسطه يا دست كم با واسطه نقل كند. در صورتي كه از آنها انتظار مي رود تا آن را در شهرها و در بين مردم منتشر ساخته باشند و اين داستان جالب را نُقل مجالس و محافل كنند؛ زيرا در اين حكايت، جايگاه وجود امام زمان عليه السلام و فرزندانش در يك موضع استثنايي و پيچيده تعيين شده است.

همچنين ما انتظار داشتيم مردم گروه گروه به زيارت قهرمان اين كشف عجيب نايل شوند و به او تبرك جويند و تلاش كنند داستان را مستقيما از خودش بشنوند و در كتاب هاي ديگر ثبت كنند و دانشمندان هم با آوردن نام او و داستانش در كتاب هاي رجالي و غيررجالي خود، تبرك بجويند، ولي هيچ يك از اين حوادث رخ نداد و تنها فردي كه آن را نقل كرده، «طيبي كوفي» است. البته اين نقل هم توسط فرد ناشناس، در بين اوراقي در ميان گنجينه اي از كتاب ها كشف شده است و عجيب اينكه نويسنده ناشناس داستان هم، به خاطر خط معروف و مشهورش، توسط اين مرد ناشناس، شناخته و كشف شده است.(1)

ص: 134

گفتني است، پرسش ها و اشكال هاي يادشده از سوي كساني ديگر نيز مطرح شده است.(1)

چنان كه ملاحظه شد، مهم ترين پرسش و اشكالي كه علامه سيدجعفر مرتضي عاملي درباره سند حكايت جزيره خضرا مطرح مي كند، مربوط به شخصي است كه رساله مشهور به «داستان جزيره خضرا» را در خزانه اميرمؤمنان علي عليه السلام يافته است. ايشان تصريح مي كند كه «اين شخص از نظر ما ناشناخته و اسم و نسب و خصوصيات ديگر او كاملاً مجهول است.» در پاسخ اين پرسش و اشكال بايد گفت كه شيخ شهيد قاضي نورالله شوشتري (شهيد 1019 ه . ق) در كتاب مجالس المؤمنين تصريح كرده است كه يابنده اين رساله شهيد اول بوده است و اين جمله آغاز حكايت كه «متني به خط شيخ فاضل و دانشمند عامل، فضل بن يحيي بن علي طيبي كوفي يافتم» از آن شهيد بزرگوار است.(2)

حضرت آيت الله صافي گلپايگاني پس از بيان مطلب ياد شده، در پاسخ كساني كه به سند حكايت جزيره خضرا اشكال مي كنند، مي نويسد:

بعد از آنكه دانستيم يابنده رساله در خزانه [اميرمؤمنان] و كسي كه از آن نسخه برداري كرده، شهيد اول بوده است كه خود نزديك به زمان فضل بن يحيي و آشنا به خط او بوده و او را به فضل و علم و عمل توصيف كرده است. و بعد از آنكه [دانستيم] فضل بن يحيي،شيخ زين الدين علي بن فاضل را به پرهيزكاري و

ص: 135

صلاح توصيف كرده است و اين خبر را به واسطه دو عالم فاضل شنيده است، قول به جعلي بودن اين خبر و استناد آن به دشمنان و... سخني بدون علم است.(1)

با توجه به مطالب ياد شده، اظهارنظر صريح و قطعي در مورد درستي يا نادرستي حكايت جزيره خضرا مشكل به نظر مي رسد و بهتر است به جاي مخالفت يا موافقت بي چون و چرا با اين حكايت، علم آن را به خدا بسپاريم و چنان كه پيش از اين يادآور شده ايم، بيشتر به دنبال شناخت وظايف قطعي خود در برابر امام زمان عليه السلامو عمل به آنها باشيم؛ زيرا دانستن يا ندانستن محل اقامت امام عصر عليه السلامو وجود داشتن يا وجود نداشتن محلي به نام جزيره خضرا، هيچ تأثيري در معرفت ما نسبت به امام زمان و نزديكي با آن حضرت ندارد.(2)

[منظور] خروج [امام] حسين عليه السلام با هفتاد تن از يارانش [در زمان رجعت است،] در حالي كه كلاه خودهاي زريني كه دو رو دارد، بر سر دارند و اعلام كنندگاني به مردم برسانند: اين حسين است كه خارج شده است تا آنجا كه مؤمنان هيچ شك و ترديد درباره او نكنند و بدانند كه او دجال و شيطان نيست و اوست حجت قائم [به حق] در ميان آنها و چون معرفت به اينكه آن حضرت، همان حسين عليه السلاماست، در دل هاي شيعيان استقرار يافت، حضرت حجت را مرگ فرا مي رسد و كسي كه آن جناب را غسل مي دهد و كفن و حنوط مي كند و به خاك مي سپارد، همان حسين [بن علي] عليهماالسلامخواهد بود و جز وصي و امام، هيچ كس متصدي [كار كفن و دفن] وصي نشود.

3. در روايت ديگري نيز امام صادق عليه السلامدر پاسخ به اين پرسش كه اولين كسي كه به دنيا رجعت خواهد كرد، چه كسي است، مي فرمايد:

الحُسَينُ يَخْرُجُ عَلي أَثَرِ القائِمِ عليه السلام ... وَ يُقبِلُ الحُسَينُ فِي أَصحابِهِ اَلَّذِينَ قُتِلُوا مَعَهُ وَ مَعَهُ سَبْعُونَ نَبِيّا، كَما بُعِثُوا مَعَ مُوسَي بنَ عِمْرانَ، فَيَدْفَعُ إِلَيْهِ القائِمُ الخاتَمَ، فَيَكُونُ الحُسَيْنُ عليه السلامهُوَ الَّذِي يَلِي غُسْلَهُ وَ كَفَنَهُ وَ حُنُوطَهُ وَ يُوارِيِه فِي حُفْرَتِهِ.(1)

[امام]حسين عليه السلام در پي قائم عليه السلام خروج مي كند... حسين عليه السلام به همراه آن گروه از يارانش كه با او به شهادت رسيدند، به پيش مي آيد، در حالي كه هفتاد پيامبر، او را همراهي مي كنند، آن گونه كه به همراهي موسي بن عمران فرستاده شدند. قائم عليه السلام، انگشتر خود را به او واگذار مي كند. پس حسين عليه السلام، نخستين كسي است كه عهده دار غسل و كفن و حنوط آن حضرت مي شود و ايشان را در قبر خود قرار مي دهد.

ص: 138

4. نويسنده كتاب إلزام الناصب به نقل «برخي از علما»، عبارتي را نقل كرده است كه دلالت بر شهادت امام مهدي عليه السلام مي كند. او مي نويسد:

فَإِذا تَمَّتِ السَّبعُونَ السَّنَةِ اَتَي الحُجَّةَ الْمَوْتُ فَتَقْتُلُهُ امْرَأَةٌ مِنْ بَنِيتَمِيمٍ إِسْمُها سَعِيدَةٌ وَ لَها لِحيَةٌ كَلِحيَةِ الرَّجُلِ بِجاونٍ صَخْر مِنْ فَوْقِ سَطْحٍ وَ هُوَ مُتَجاوِزٌ فِي الطَّرِيقِ فَإِذا ماتَ تَولِّي تَجْهِيزَهُ الْحُسَيْنُ عليه السلام.(1)

هنگامي كه هفتاد سال [حكومت حضرت] حجت به پايان رسيد، مرگ به سراغ او مي آيد. زني از بني تميم به نام سعيده كه به سان مردان، مو بر چهره دارد، از بالاي پشت بام هاوني سنگي به سوي آن حضرت كه در حال گذشتن از آن مسير است، پرتاب مي كند و او را مي كشد. پس از درگذشت آن حضرت، امام حسين عليه السلام عهده دار خاك سپاري او مي شود.

گفتني است عبارت ياد شده از سوي برخي صاحب نظران مورد نقد و بررسي قرار گرفته است كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

شهيد سيد محمد صدر در اين زمينه مي نويسد:

اين متن اساسا قابليت اثبات موضوع [شهادت حضرت] را ندارد؛ زيرا روايت نقل شده، از يكي از معصومين نيست، بلكه از بعضي از علما كه ما نمي دانيم كيست، نقل شده است. حتي اگر اين متن - چنان كه از ظاهر آن برمي آيد - اشاره به مضامين برخي روايات داشته باشد، تبديل به روايت مرسلي مي شود كه نه سند آن مشخص است و نه امامي كه از او روايت شده است. افزون بر اينكه سند روايات ياد شده معمولاً ضعيف و مضامين آنها دور از ذهن است، به گونه اي كه نمي توان با آنها چيزي را ثابت كرد.(2)

ص: 140

نام برده نقدهاي ديگري نيز به متن و محتواي اين عبارت وارد كرده است كه به همين مقدار بسنده مي كنيم.(1)

سيد محمدكاظم قزويني نيز پس از نقل عبارت إلزام الناصب مي نويسد:

كاش اين عالم بزرگوار رواياتي را كه اين مطلب از آنها برداشت شده است، مي آورد تا چگونگي شهادت آن پيشواي جهاني بر ما روشن مي گشت و كاش نگارنده اين كتاب، نام اين دانشمندي را كه فشرده سخن او را آورده است، ذكر مي كرد... . به هر حال، به نظر ما اين مطلب سربسته و نارسا و بدون دليل است. ازاين رو، پذيرفتن شهادت آن حضرت بدين صورت مشكل است. شهادت او به وسيله سم نيز در روايت تصريح نشده است. بنابراين، چگونگي رحلت آن گرامي را تنها خدا مي داند و بس.(2)

در هر حال، با توجه به اين دو دسته روايات، اظهار نظر صريح و قطعي در مورد چگونگي وفات امام مهدي عليه السلاممشكل به نظر مي رسد به ويژه با توجه به اين مطلب كه درباره شيوه شهادت آن حضرت فقط يك روايت در بعضي منابع شيعي نقل شده است كه آن هم چندان اعتباري ندارد.

ص: 141

ص: 142

ص: 144

مَنْ ماتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمامَ زَمانِهِ ماتَ مِيْتَةً جاهِلِيَّةً.(1)

هر كس بميرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلي از دنيا رفته است.

2. امام باقر عليه السلام در اين زمينه مي فرمايد:

مَنْ ماتَ وَ لَيْسَ لَهُ إِمامٌ فَمِيتَتُهُ مِيتَةً جاهِلِيَّةً وَ مَنْ ماتَ وَ هُوَ عارِفٌ لاِءِمامِهِ لَمْ يَضُرُّهُ تَقَدَّمَ هَذا الأَمْرِ أَوْ تَأَخَّرَ وَ مَنْ ماتَ وَ هُوَ عارِفٌ لاِءِمامِهِ كانَ كَمَنْ هُوَ مَعَ الْقائِمِ فِي فُسْطاطِهِ.(2)

هر كس در حالي كه امامي نداشته باشد، بميرد، مردنش، مردن جاهليت است و هر آن كه در حال شناختن امامش بميرد، پيش افتادن يا تأخير اين امر [دولت آل محمد عليهم السلام]، او را زيان نرساند و هر كس بميرد در حالي كه امامش را شناخته، همچون كسي است كه در خيمه قائم[ عليه السلام]با آن حضرت باشد.

3. حارث بن مغيره از امام صادق عليه السلام چنين نقل مي كند:

قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِاللّهِ عليه السلام: قالَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله: «مَنْ ماتَ لايَعْرِفُ إِمامَهُ ماتَ مِيتَةً جاهِلِيَّةً»؟ قالَ: نَعَمْ، قُلْتُ: جاهِلِيَّةَ جَهْلاءَ أَوْ جاهِلِيَّةً لايَعْرِفُ إِمامَهُ؟ قالَ: جاهِلِيَّةَ كُفْرٍ وَ نِفاقٍ وَ ضَلالٍ.(3)

به ابوعبدالله [امام صادق] عليه السلام عرض كردم: آيا رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «كسي كه بميرد و امامش را نشناسد به مرگ جاهلي از دنيا رفته است»؟ فرمود: آري. گفتم:

ص: 146

جاهليت كامل يا جاهليتي كه امامش را نشناسند؟ فرمود: جاهليت كفر و نفاق و گمراهي.

و عملي نمي يابد. از اين رو كسي كه امام زمانش را نشناسد، هيچ بهره اي هم ازاعمال خود نخواهد برد.

2. در روايتي كه از امام باقر عليه السلام نقل شده، اين موضوع با صراحت بيشتري بيان شده است. آن حضرت مي فرمايد:

ذُرْوَةُ الأَمْرِ وَ سَنامُهُ وَ مِفْتاحُهُ وَ بابُ الأَشْياءِ وَ رِضَا الرَّحْمنِ الطّاعَةُ لِلاْءِمامِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ. إِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ: «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَد أَطاعَ اللّهَ وَ مَنْ تَوَلّي فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظا»(1)

أَما لَوْ أَنَّ رُجلاً قامَ لَيْلَهُ وَ صامَ نَهارَهُ وَ تَصَدَّقَ بِجَمِيعِ مالِهِ وَ حَجَّ جَمِيعِ دَهْرِهِ وَ لَمْ يَعْرِفْ وَلايَةَ وَلِيِّ اللّهِ فَيُوالِيَهُ وَ يَكُونُ جَمِيعُ أَعْمالِهِ بِدَلالَتِهِ إِلَيْهِ ما كانَ لَهُ عَلَي اللّهِ جَلَّ وَ عَزَّ حَقٌّ فِي ثَوابِهِ وَ لاكانَ مِنْ أَهْلِ الإِيمانِ.(2)

بالاترين مرتبه امر [دين] و كليدش و در همه چيز و مايه خرسندي خداي رحمان، پيروي از امام بعد از شناخت اوست. همانا خداي عزّ و جلّ مي فرمايد: «هر كس از پيامبر فرمان بَرَد، در حقيقت خدا را فرمان برده و هر كس روي گردان شود، ما تو را بر ايشان نگهبان نفرستاده ايم» همانا اگر مردي شب ها را به عبادت به پاخيزد و روزها را روزه دارد و تمام اموالش را صدقه دهد و در تمام دوران عمرش به حج رود و امر ولايت وليّ خدا را نشناسد تا از او پيروي كند و تمام اعمالش با راهنمايي او باشد، براي او از ثواب خداي جلّ و عزّ حقي نيست و او از اهل ايمان نباشد.

اين روايت ضرورت و فلسفه تأكيدهاي فراوان اسلام بر شناخت امام را به خوبي آشكار مي كند و روشن مي سازد كه معرفت امام از آن رو اهميت دارد

ص: 148

كه مقدمه پيروي و اطاعت از اوست. به همين دليل است كه مي بينيم در بسياري از روايت هاي «من مات» به جاي تعبير «و لم يعرف امام زمانه»، عبارت هايي چون «و ليس عليه إمام»(1)

يا «و ليس له إمام»(2) يا «و ليس له إمام يأتمّ به»(3)، «و ليس له إمام

يسمع له و يطيع»(4)

«و ليس عليه طاعة»(5)، «و ليس في عنقه بيعة»(6) آمده است كه همه آنها بر مقدمه بودن معرفت براي پيروي و اطاعت از امام - به عنوان شرط نجات و رستگاري - دلالت مي كند.

3. توجه به روايت ذيل كه از امام حسين عليه السلام نقل شده است اين موضوع را روشن تر مي سازد. آن حضرت در اين روايت با اشاره به فلسفه آفرينش انسان مي فرمايد:

أَيُّهَا الناسُ! إِنَّ اللّه َ، جَلَّ ذِكرُهُ، ما خَلقَ العِبادَ إِلاّ لِيَعرِفوهُ فإِذا عَرَفوهُ عَبَدُوهُ فَإِذا عَبَدُوهُ استَغنَوا بِعِبادَتِهِ عَن عِبادَةِ ماسَواهُ.

هان اي مردم! همانا خداوند - بزرگ باد ياد او - بندگان را نيافريد مگر براي اينكه او را بشناسند. پس هرگاه او را بشناسند، او را بپرستند و هرگاه او را بپرستند، با پرستش او، از بندگي هر آنچه جز خداست، بي نياز شوند.

ص: 149

مردي پرسيد: اي فرزند رسول خدا، پدر و مادرم فدايت، معرفت خدا چيست؟ حضرت فرمود: «مَعرِفَةُ أَهلِ كُلِّ زَمانٍ إِمامَهُمُ الَّذِي يَجِبُ عَلَيهِم طاعَتُهُ؛ اين است كه اهل هر زماني، امامي را كه بايد از او فرمان برند، بشناسند».(1)

بنابراين، مي توان گفت: فلسفه آفرينش انسان، رسيدن به مقام معرفت خداست. اين معرفت حاصل نمي شود مگر به معرفت امام و حجت عصر عليه السلام؛ زيرا امام، آينه تمام نماي حق و واسطه شناخت خداست، چنان كه امام صادق عليه السلامفرمود:

... نَحنُ العالِمُونَ (القائِمُونَ) بِأَمرِهِ وَ الدّاعُونَ إِلي سَبيلِهِ، بِنا عُرِفَ اللّه ُ وَ بِنا عُبِدَ اللّه ُ، نَحنُ الأَدِلاّءُ عَلَي اللّه ِ وَ لَولانا ما عُبِدَ اللّه ُ.(2)

ما دانايان (برپا دارندگان) به امر خدا و دعوت كنندگان به راه او هستيم. به واسطه ما خدا شناخته و پرستيده مي شود. ما راهنمايان به سوي خدا هستيم و اگر ما نبوديم، خدا پرستيده نمي شد.

4. توجه به مفاد دعاهايي كه خواندن آنها در عصر غيبت مورد تأكيد قرار گرفته است، نيز ما را به اهميت موضوع شناخت حجت خدا و نقش آن در زندگي انسان رهنمون مي سازد.

بر اساس روايتي كه زرارة بن اعين از امام صادق عليه السلام نقل مي كند، آن حضرت پس از پيش گويي غيبت قائم عليه السلامدر پاسخ اين پرسش زراره كه: «اگر آن زمان را درك كردم، چه عملي را پيشه خود سازم؟» مي فرمايد:

يا زُرارَةُ إِنْ أَدْرَكْتَ ذلِكَ الزَّمانَ فَأَدِمْ هذا الدُّعاءَ: «أَللّهُمَّ عَرِّفْني نَفْسَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْني نَفْسَكَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِيَّكَ، أَللّهُمَّ عَرِّفْني رَسُولَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْني

ص: 150

رَسُولَكَ لَمْ أَعْرِفْ حُجَّتَكَ، أَللّهُمَّ عَرِّفْني حُجَّتَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْني حُجَّتَكَ، ضَلَلْتُ عَنْ ديني».(1)

اي زراره! اگر آن زمان را درك كردي پيوسته اين دعا را بخوان: «بار الها! خودت را به من بشناسان؛ كه اگر خودت را به من نشناساني، پيامبرت را نخواهم شناخت. بار الها! فرستاده ات را به من بشناسان؛ كه اگر فرستاده ات را به من نشناساني، حجت تو را نخواهم شناخت. بار الها! حجت خود را به من بشناسان؛ كه اگر حجتت را به من نشناساني، از دينم گمراه مي شوم.

اين دعا با اندك تفاوتي، در يكي از توقيعات امام عصر عليه السلام نيز آمده است.(2)

حضرت را چنان كه هست بشناسيم، به گونه اي كه اين شناخت سبب درامان ماندن ما از شبهه هاي ملحدان و مايه نجاتمان از اعمال گمراه كننده مدعيان دروغين باشد. چنين شناختي جز به دو امر به دست نمي آيد: شناختن شخص امام به نام و نسب و دوم، شناخت ويژگي هاي او. به دست آوردن اين دو شناخت از اهم واجبات است.(1)

بايد دانست شناخت ويژگي هاي امام در عصر ما از اهميت بيشتري برخوردار است و در واقع، اين نوع شناخت مي تواند در زندگي فردي و اجتماعي منتظران منشأ اثر و تحول باشد؛ زيرا اگر كسي به حقيقت به صفات و ويژگي هاي امام عصر عليه السلام و نقش و جايگاه آن حضرت در هستي و فقر و نياز خود نسبت به او آگاه شود، هرگز از ياد و نام آن حضرت غافل نمي شود.

نكته اي كه بايد در نظر داشت، اين است كه شناخت امام زمان عليه السلاماز شناخت ديگر امامان معصوم عليهم السلامجدا نيست. اگر كسي به طور كلي به شأن و جايگاه ائمه هدي آگاه شد، صفات و ويژگي هاي آنها را شناخت و به مسئوليت خود در برابر آنها پي برد، به يقين، به شناختي شايسته از امام عصر عليه السلام نيز دست مي يابد.

همچنين خواندن زيارت جامعه كبيره و تأمل و تدبّر در اوصافي كه در اين زيارت براي ائمه معصومين عليهم السلام نقل شده، در حصول معرفت نسبت به مقام و جايگاه امام در هستي بسيار مؤثراست.(1)

شايد بتوان گفت شناخت نشانه هاي ظهور نيز يكي از فروع شناخت امام عصر عليه السلاماست؛ زيرا شناخت دقيق نشانه هاي ظهور سبب مي شود انسان، فريب مدعيان دروغين مهدويت را نخورد و در دام شياداني كه ادعاي «مهدي» بودن دارند، نيفتد.

براي ظهور منجي آخرالزمان، نشانه هاي حتمي و ترديدناپذيري شمرده شده است كه با مشاهده آنها به حقانيت آن منجي و اينكه او واقعا همان

ص: 153

امام منتظر؛ يعني امام مهدي عليه السلام است، مي توان پي برد. بنابراين، بر همه منتظران لازم است كه پس از شناخت كامل امام عصر عليه السلام، به مطالعه و شناسايي نشانه هاي ظهور نيز بپردازند.(1)

علامه طباطبايي در تفسير اين آيه و بيان مراد از «كلم الطيب؛ سخن هاي پاكيزه» چنين مي نويسد:

مراد از آن صرف لفظ نيست، بلكه لفظ بدان جهت كه معنايي طيب (پاكيزه) دارد منظور است. پس در نتيجه مراد از اين «كلم طيب» عقايد حقي مي شود كه انسان اعتقاد به آن را زيربناي اعمال خود قرار مي دهد.(1)

ايشان در ادامه، به بررسي رابطه علم و عمل و تأثير عمل شايسته در رفعت علم پرداخته و مي نويسد:

عمل از فروع علم و آثار آن است، آثاري كه هيچ گاه از آن جدا شدني نيست. هر چه عمل مكرر شود، اعتقاد راسخ تر، روشن تر و در تأثيرش قوي تر مي گردد.(2)

امام باقر عليه السلام نيز در زمينه نقش عمل به دانسته ها در افزايش دانايي مي فرمايد:

مَنْ عَمِلَ بِما يَعْلَمْ عَلَّمَهُ اللّهُ ما لَمْ يَعْلَمْ.(3)

هر كس به آنچه مي داند، عمل كند، خداوند آنچه را نمي داند به او مي آموزد.

بنابراين، كساني كه در پي معرفت امام عصر عليه السلام و راه يافتن به ولايت ايشان هستند بايد افزون بر مطالعه و تحقيق و تدبر در ويژگي هاي امامان معصوم عليهم السلام، در پيروي از اين بزرگواران و دوري از مخالفت آنها نيز بكوشند و خود را از همه آلودگي هايي كه پيشوايان معصوم نمي پسندند، پيراسته سازند. در اين صورت است كه مي توان اميدوار بود انوار معرفت اين

ص: 155

حجت هاي الهي در قلب ما راه يابد.

در روايتي كه از امام باقر عليه السلام نقل شده است، در اين زمينه چنين مي خوانيم:

وَ اللّهِ يا أَبا خالِدٍ لايُحِبُّنا عَبْدٌ وَ يَتَوَلاّنا حَتّي يُطَهِّرُ اللّهُ قَلْبَهُ وَ لايُطَهِّرُ اللّهُ قَلْبَ عَبْدٍ حَتّي يُسَلِّمُ لَنا وَ يَكُونَ سِلْما لَنا، فَإِذا كانَ سِلْما لَنا سَلَّمَهُ اللّهُ مِنْ شَدِيدِ الْحِسابِ وَ آمَنَهُ مِنْ فَزَعِ يَوْمِ الْقِيامَةِ الأَكْبَرِ.(1)

اي اباخالد! به خدا سوگند بنده اي ما را دوست ندارد و از ما پيروي نكند تا اينكه خدا قلبش را پاكيزه كرده باشد و خدا قلب بنده اي را پاكيزه نمي كند تا اينكه تسليم محض ما شده و با ما آشتي كرده باشد. پس چون با ما از در آشتي درآمد، خدا از حساب سخت نگاهش دارد و هراس بزرگ روز رستاخيز ايمنش سازد.

ناگفته نماند كه در اين راه بايد از عنايت حضرت حق نيز مدد جوييم و - همچنان كه در دعايي كه پيش از اين بدان اشاره كرديم، ملاحظه شد - از درگاه الهي نيز توفيق شناخت حجتش را درخواست كنيم تا بدين وسيله از گمراهي و سرگرداني نجات يابيم.

ص: 156

تشريح موضوع يادشده پرداخته اند كه كتاب هاي ارزشمند اين عالمان پرهيزكار شاهدي بر اين مدعاست.

يكي از كتاب هاي گران سنگي كه ابعاد مختلف معرفت امام به طور نسبتا كامل و در عين حال به اختصار در آن بيان شده، كتاب الهداية [في الأصول و الفروع ]اثر محدث و فقيه بزرگ شيعه شيخ صدوق رحمه الله(1)

است. اين عالم فرزانه در «باب الإمامه» اين كتاب پس از بيان مباني امامت و اصول اعتقاد شيعه در

ص: 158

اين زمينه، به موضوع معرفت امامان پرداخته و در ذيل بابي با عنوان «باب شناخت اماماني كه پس از پيامبر، حجت بر مردم هستند»، به تفصيل در اين زمينه سخن گفته است.

با توجه به اتقان و استحكام مطالب اين كتاب و همچنين با توجه به مشي متعادل شيخ صدوق؛ كه از ديرباز به عنوان جريان مخالف با خط غلوّ شناخته شده است، در اين فصل، با محور قرار دادن مباحث امامت كتاب ياد شده به تحليل و بررسي ويژگي هاي امامان معصوم عليهم السلام مي پردازيم، باشد تا به مدد انفاس قدسي اين فقيه وارسته، همه ما بيش از پيش به معرفت امام زمان خود نائل شويم.

شيخ صدوق رحمه الله در آغاز باب ياد شده از كتاب الهداية، دوازده ويژگي امامان معصوم عليهم السلام را كه لازم است هر مسلمان نسبت به آنها معتقد باشد، برشمرده است. اين ويژگي ها به شرح زير است:(1)

[بر هر مسلمان] واجب است كه معتقد باشد حجت هاي خداي عزّ و جلّ بر آفريدگانش پس از پيامبر او، محمد صلي الله عليه و آله، امامان دوازده گانه هستند كه نخستين آنها، امير مؤمنان، علي زاده ابي طالب است و سپس حسن، سپس حسين، سپس علي زاده حسين، سپس محمد زاده علي، سپس جعفر زاده محمد، سپس موسي زاده جعفر، سپس علي فرزند موسي، سپس محمد فرزند علي، سپس علي فرزند محمد، سپس حسن فرزند علي، سپس علي فرزند محمد، سپس حسن فرزند علي و سپس حجت قائم، صاحب زمان، خليفه خدا در زمين كه صلوات خدا بر همه آنها باد... .(1)

از عصر پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله بر موضوع امامت امامان دوازده گانه تأكيد مي شد و ايشان در شرايط و موقعيت هاي مختلف، اين موضوع را به مردم گوشزد مي كرد. در منابع روايي شيعه و سني نيز روايات فراواني از آن حضرت وجود دارد كه در آنها اين موضوع به صراحت بيان شده است.

در اينجا براي روشن تر شدن موضوع، برخي از رواياتي را كه از طريق شيعه و سني در اين زمينه نقل شده است، بررسي مي كنيم:

آن گاه سخني فرمود كه من آن را نفهميدم. اين بود كه از پدرم پرسيدم: پيامبر خدا چه فرمود؟ او گفت: فرمود: «كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْش؛ همه آنها از قريش هستند».(1)

اسماعيل بن ابراهيم جعفي معروف به بخاري (م256 ه . ق) در صحيح خود روايت ياد شده را با تفاوت اندكي نقل مي كند.(2)

احمد بن حنبل (م 241 ه . ق) نيز از جابر بن سمره نقل مي كند كه پيامبر خدا فرمود:

لايَزالُ الدِّينُ قائِما حَتّي يَكُونُ اثناعَشَرَ خَلِيفَةً مِنْ قُرَيْش.

اين دين پيوسته پابرجاست تا اينكه دوازده خليفه از قريش بيايند.(3)

او همچنين در مسند خود از مسروق چنين روايت مي كند:

نزد عبدالله بن مسعود نشسته بوديم، در حالي كه او قرآن مي خواند مردي به او گفت: اي ابوعبدالرحمان! آيا از رسول خدا صلي الله عليه و آله پرسيديد كه اين امت چند خليفه خواهد داشت؟ عبدالله گفت: از زماني كه به عراق آمده ام، كسي جز تو اين پرسش را از من نكرده است. سپس گفت: آري، از پيامبرخدا پرسيدم. فرمود: «إِثْنا عَشَرَ، كَعِدَّةِ نُقَباءِ بَنِي إسرائِيلَ؛ دوازده نفر به تعداد نقباي بني اسرائيل».(4)

ص: 161

مسلم بن حجاج (م 261 ه . ق) نيز در صحيح خود روايت زير را نقل مي كند:

وَ لايَزالُ الدِّينُ قائِما حَتّي تَقُومَ السّاعَةُ، أَوْ يَكُونَ اثْناعَشَرَ خَلِيفَةً كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْش.(1)

اين دين تا قيام قيامت يا تا زماني كه دوازده خليفه كه همگي از قريش هستند، [بر شما بيايد] پابرجا خواهد بود.

نكته اي كه در مورد روايات ياد شده بايد بدان توجه داشت، اين است كه منظور رسول خدا از دوازده خليفه پس از خود، كساني است كه شايستگي و صلاحيت خلافت و جانشيني ايشان را دارا هستند و لازم نيست حتما آنها بر اريكه قدرت نشسته باشند تا عنوان خليفه بر آنها بار شود. اگر چه خواست پيامبر در واقع اين بود كه همين دوازده نفر مورد نظر به خلافت ظاهري برسند و قدرت را به دست گيرند.

از سوي ديگر، اگر احاديث خلفاي دوازده گانه را به معناي يادشده حمل نكنيم، حتما بدون تفسير خواهد ماند؛ زيرا تعداد خلفاي اموي و عباسي كه همگي از قريش بوده و به حكومت ظاهري رسيده اند، چند برابر تعداد ذكر شده در اين احاديث است.(2)

علی بن محمد خزاز قمی (از علمای قرن چهارم) در کتاب خود از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین نقل می کند:

أهل بيتي عترتي من لحمي و دمي وهم الأئمه بعدی، عدد نقباء بني إسرائيل(1).

خاندان من، عترت من از گوشت و خون من هستند. آنها امامان پس از من و به تعداد نقبای بنی اسرائیل هستند.

او همچنین از سلمان فارسی نقل می کند که پیامبر گرامی اسلام فرمود:

الائمه بعدی اثناعشر.ثم قال:کلهم من قریش،ثم یخرج قائما فیشفی صدور قوم مومنین (2)

امامان پس از من دوازده نفرند. آنگاه فرمود: همه آنها از قریش هستند. سپس قائم ما قیام میکند و قلوب مؤمنان شفا می یابد. محمد بن یعقوب کلینی (م 329 ه. ق) در «کتاب الحجة» الکافی، بابی را به روایاتی اختصاص داده که در موضوع امامان دو زاده گانه وارد شده است. او در این باب، بیست روایت از پیامبر اکرم نیه و امامان معصوم طلا در این زمینه نقل می کند.(3) از جمله این روایات، روایت زیر است که کلینی آن را به سند خود از امام محمدباقر * روایت می کند:

قال رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم): من ولي اثناعشر (أحدعشر قباء محجباء محدثون مفهمون آخرهم القائم بالحق یملاها عدلا كما ملئت جورا.(4)

ص: 163

پیامبر خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - فرمود: از فرزندان من، دوازده نفر پیشوا، برگزیده، محدث و مفهم(1) خواهند بود که آخرین آنها قيام کننده به حق است که زمین را از عدل پر میکند چنان که از ستم پر شده بود.

گفتنی است برخی بر روایت یادشده اشکال گرفته و گفته اند بر اساس این روایت باید تعداد جانشینان پیامبر اکرم ، سیزده نفر باشد؛ زیرا آن حضرت در اینجا می فرماید: «دوازده نفر از فرزندان من به پیشوایی می رسند» و با توجه به اینکه نخستین پیشوای مسلمانان، امام علی از فرزندان پیامبر نبود و ما هم يقين داریم که پیامبر اکرم ، ایشان را به جانشینی خود انتخاب کرده بود، در نتیجه، تعداد جانشینان پیامبر و پیشوایان مردم سیزده نفر خواهند بود، نه دوازده نفر. در پاسخ این اشکال باید گفت به ظاهر، اشتباهی از سوی نسخه نویسان الكافی رخ داده و به جای کلمه «أحد عشر»، «إثناعشر» نوشته شده است؛ زیرا در کتاب ابوسعید العصفری که از جمله اصول روایی شمرده می شود، این روایت به این صورت نقل شده است: «من وليي أحد عشر ثقباء نجباء...)).(2)

ص: 164

ابن شهرآشوب (م 588 ه. ق) نیز به سند خود نقل می کند که پیامبر خدا در یکی از خطبه های خود فرمود:

معاشر الناس،من اراد ان یحیی حیاتی ویموت میتتی فلیتول علی بن ابی طالب،و لیقتید من بعده.

ای مردم! هر کس می خواهد مانند من زندگی کند و مانند من از دنیا برود، سرپرستی علی بن ابی طالب را بپذیرد و از امامان پس از او پیروی کند. آنگاه پرسیده شد: امامان پس از شما چند نفرند؟ فرمود:

عدد الأسباط(1) و انفجرت موسی اثنا عشرة عين. 2 و 3 (2)

(3)

به تعداد قبایل (بنی اسرائیل برای موسی، دوازده چشمه جوشیدن گرفت.

2. والیان امر شیخ صدوق و پس از اشاره به نام دوازده امام به بیان ویژگی های این امامان و آنچه مسلمانان باید در مورد آنها معتقد باشند، پرداخته است:

واجب است که معتقد باشد آنها «اولى الأمره هستند؛ همانها که خداوند امر به اطاعت آنها کرده است.(4)

کلام شیخ صدوق اشاره به این آیه از قرآن کریم دارد که می فرماید:

يا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ و أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الأَمْرِ مِنْكُمْ.(1)

اي كساني كه ايمان آورده ايد، خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياي امر خود را [نيز ]اطاعت كنيد.

امين الاسلام طبرسي (468 - 548 ه . ق) ذيل اين آيه، در بيان مراد از «اولي الأمر» مي نويسد:

در [تفسير عبارت] «أولي الأمر»، دو نظر ميان مفسران وجود دارد. نظر اول اين است كه آنها حاكمان (امرا) هستند. اين نظر ابوهريره، ابن عباس - در يكي از دو روايتش - ، ميمون بن مهران و... است. نظر دوم اين است كه آنها عالمان هستند. اين نظر از جابر بن عبدالله، ابن عباس - در روايت ديگرش - مُجاهد، حسن و... نقل شده است... اما اصحاب ما [اماميه] از امام باقر و امام صادق عليهماالسلام نقل كرده اند كه اولي الامر، امامان از آل محمد عليهم السلام هستند كه خداوند، اطاعتشان را به اطلاق واجب كرده است، هم چنان كه اطاعت خود و اطاعت پيامبرش را واجب كرده است. جايز نيست خداوند اطاعت از كسي را به طور مطلق واجب كند، مگر اينكه

عصمتش ثابت شده و دانسته شده باشد كه باطن او مثل ظاهرش است و او از هر گونه اشتباه و عمل ناپسندي به دور است. اين چيزي است كه نه در حاكمان وجود دارد و نه در عالمان... .(2)

چنان كه در كلام طبرسي نيز آمده بود، در روايات، «اولي الأمر» به صراحت به امامان معصوم عليهم السلام تفسير شده است. اين روايات را در بسياري از مجامع روايي مي توان ديد. كتاب الكافي در «باب فرض طاعة الأئمة» از «كتاب الحجة»، هفده روايت در اين زمينه نقل مي كند.(3)

ص: 166

در يكي از روايات، كليني به سند خود از حسين بن ابي علاء نقل مي كند كه نظرمان در مورد وجوب اطاعت اوصيا را به ابي عبدالله [امام صادق] عليه السلام عرضه داشتم. آن حضرت فرمود:

نَعَمْ هُمُ الَّذِينَ قالَ اللّهُ تَعالي: «أَطِيعُوا اللّهَ و أَطِيْعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنْكُمْ» وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «إنّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ و رَسُولُهُ و الَّذِينَ آمَنُوا».(1)و(2)

آري، آنها كساني هستند كه خداوند تعالي درباره آنها فرمود: «خدا را اطاعت كنيد و پيامبر اولياي امر خود را [نيز ]اطاعت كنيد» و همان ها هستند كه خداوند - عزّ و جلّ - درباره ايشان فرمود:«خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياي امر خود را [نيز] اطاعت كنيد».

ايشان همچنين در روايت ديگري از ابي الصباح كناني نقل مي كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

نَحْنُ قَومٌ فَرَضَ اللّهُ عَزَّ وَ جلَّ طاعَتَنا وَ أَنْتُمْ تَأْتَمّوُنَ بِمَنْ لايُعْذَرُ النّاسُ بِجَهالَتِهِ.(3)

ما قومي هستيم كه خداوند عزَّ وَ جَلّ اطاعتشان را واجب كرده است و شما از كسي پيروي مي كنيد كه مردم عذري در نشناختن او ندارند.

واجب است كه معتقد باشد آنها گواهان بر مردمند.(1)

پيش از بررسي آيات و رواياتي كه در اين زمينه وارد شده، يادآوري اين نكته ضروري است كه شاهد يا گواه بودن امامان بر مردم، فرع آگاهي و اطلاع آنها از اعمال مردم است. به بيان ديگر، امامان آن گاه مي توانند به سود يا زيان مردم در روز قيامت گواهي دهند كه در دنيا از اعمال آنها آگاه باشند.

با توجه به آنچه گفته شد، براي روشن شدن سومين فرع از فروع معرفت امام، بايد دو موضوع را به صورت جداگانه بررسي كنيم؛ يكي، آگاهي امامان از اعمال مردم و ديگري، گواه بودن امامان بر اعمال آنها.

شما را مي بيند... . برخي گفته اند مراد از ديدن در اينجا دانستن و آگاه بودن است...؛ يعني خداي تعالي از كارهاي شما آگاه است و در برابر آنها به شما پاداش مي دهد. پيامبر او نيز اعمال شما را مي بيند و از آن آگاه است. از اين رو، نزد خداوند متعال به نفع شما گواهي مي دهد. همچنين مؤمنان نيز اعمال شما را مي بينند. گروهي گفته اند در اينجا منظور از مؤمنان، شهدا هستند و برخي گفته اند منظور از آنها فرشتگان و حافظاني هستند كه اعمال مردم را مي نويسند. اصحاب ما [اماميه ]روايت كرده اند كه اعمال اين امت در هر روز دوشنبه و پنج شنبه بر پيامبر - درود خدا بر او و خاندانش باد - عرضه مي شود و ايشان از آنها آگاه مي شود. اين اعمال بر امامان هدايت نيز عرضه مي شود و آنها از اعمال مردم مطلع مي شوند و مراد از «مؤمنان» در اين آيه نيز همان ها هستند.(1)

موضوع ياد شده در جوامع روايي شيعه نيز مورد توجه قرار گرفته است، تا آنجا كه بسياري از محدثان بابي از كتاب خود را به نقل رواياتي اختصاص داده اند كه در اين زمينه وارد شده است.(2)

بر اساس رواياتي كه در اين باب نقل شده است، اعمال مردم هر صبح و شام به حضور حجت و امام عصر عرضه مي شود و ايشان از اعمال خوب و پسنديده مردم شاد و از اعمال ناشايست آنها اندوهگين مي شوند.

در اينجا براي روشن تر شدن موضوع، به برخي از رواياتي اشاره مي كنيم كه در اين زمينه از امامان معصوم عليهم السلام نقل شده است:

1. ابوبصير در روايتي از امام صادق عليه السلام چنين نقل مي كند:

ص: 169

تُعْرَضُ الأَعْمالُ عَلي رَسُولِ اللّه ِ صلي الله عليه و آله أَعْمالَ الْعِبادِ كُلَّ صَباحٍ أَبْرارَها وَ فُجّارَها فَاحْذَرُوها وَ هُوَ قَولُ اللّه ِ تَعالي: «إِعْمَلُوا فَسَيَري اللّه ُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ... .(1)

اعمال نيك و بد همه بندگان هر صبح گاه بر پيامبر خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - عرضه مي شود. پس مراقب باشيد. اين سخن خداي تعالي است كه: «و بگو [هر كاري مي خواهيد ]بكنيد كه به زودي خدا و پيامبرش در كردار شما خواهند نگريست».

در روايت ديگري، سَماعه نقل مي كند كه روزي امام صادق عليه السلامفرمود: «ما لَكُمْ تَسُؤُونَ رَسُولَ اللّه ِ صلي الله عليه و آله؟ چرا فرستاده خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - را اندوهگين مي سازيد؟»

در اين هنگام مردي پرسيد: چگونه ما او را اندوهگين مي سازيم؟ و آن حضرت در پاسخش فرمود:

أَما تَعْلَمُونَ أَنَّ أَعْمالَكُمْ تُعْرَضُ عَلَيْهِ فَإِذا رَأي فِيها مَعْصِيَةً ساءَهُ ذلِكَ فَلاتَسُؤُوا رَسُولَ اللّه ِ وَ سَرُّوهُ... .(2)

مگر نمي دانيد كه اعمال شما بر آن حضرت عرضه مي شود و چون گناهي در آن ببيند، اندوهگين مي شود؟ پس فرستاده خدا را اندوهگين نكنيد و او را شادمان سازيد.

اينكه در روايات ياد شده تنها از عرضه اعمال مردم بر پيامبر خدا و آگاهي آن حضرت از رفتار و كردار آنها سخن به ميان آمده است، هرگز به معناي انحصار ويژگي ياد شده به آن حضرت نيست؛ زيرا اين ويژگي از آن حجت هاي الهي در هر عصر است و امامان معصوم عليهم السلام نيز چنان كه خود در موارد متعددي بيان فرموده اند، چون پيامبر خاتم صلي الله عليه و آلهاز اين ويژگي برخوردارند.

ص: 170

مُعلّي بن خُنَيس، يكي از اصحاب امام صادق عليه السلام نقل مي كند كه آن حضرت در تفسير اين سخن خداي تبارك و تعالي كه «إِعْمَلُوا فَسَيَري اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُه وَ الْمُؤْمِنُونَ» فرمود:

هُوَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله وَ الأَْئِمَّةُ تُعْرَضُ عَلَيْهِمْ أَعْمالُ الْعِبادِ كُلَّ خَمِيس.(1)

اعمال بندگان در هر پنج شنبه بر پيامبر خدا و ائمه عليهم السلامعرضه مي شود.

يكي از اصحاب امام رضا عليه السلام نيز مي گويد:

روزي به امام رضا - درود خدا بر او باد - عرض كردم: براي من و خانواده ام به درگاه خدا دعا كنيد و آن حضرت فرمود:

أَوَلَسْتُ أَفْعَلُ وَ اللّه ِ إِنَّ أَعْمالَكُمْ لَتُعْرَضُ عَلَيَّ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ.

مگر دعا نمي كنم؟ به خدا سوگند كه اعمال شما در هر صبح و شام بر من عرضه مي شود.

راوي مي گويد: اين مطلب بر من سنگين آمد. پس امام عليه السلام به من فرمود:

أَما تَقْرَءُ كِتابَ اللّه ِ عَزَّ وَ جَلَّ: «قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَريَ اللّه ُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ المُؤْمِنُونَ»؟ قالَ: «هُوَ وَ اللّه ِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طالِبٍ».(2)

مگر تو كتاب خداي عزّ و جّل را نمي خواني كه مي فرمايد: «و بگو: [هر كاري مي خواهيد ]بكنيد كه به زودي خدا و پيامبر او و مؤمنان در كردار شما خواهند نگريست؟» به خدا كه آن [مؤمن] علي بن ابي طالب است.

امام مهدي عليه السلام نيز در يكي از توقيعات شريف خود كه خطاب به شيخ مفيد رحمه الله صادر شده به آگاهي كامل خود از احوال شيعيان اشاره كرده است:

ص: 171

فَإِنّا نُحِيطُ [يُحِيطُ] عِلْما [عِلْمُنا ]بِأَنْبائِكُمْ وَ لايَعْزِبُ عَنّا شَيْ ءٌ مِنْ أَخْبارِكُمْ.(1)

ما بر احوال شما آگاهيم و هيچ چيز از اخبار شما بر ما پوشيده نيست.

در اينجا ممكن است اين پرسش مطرح شود كه چرا در برخي روايات گفته شده است كه اعمال مردم هر شبانه روز بر پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله يا ائمه عليهم السلام عرضه مي شود و در برخي ديگر گفته شده كه اعمال مردم هر پنج شنبه بر اين حضرات عرضه مي گردد؟ در پاسخ بايد گفت اين دو دسته روايات هيچ منافاتي با يكديگر ندارند؛ زيرا احتمال دارد افزون بر عرضه روزانه اعمال مردم بر حجت هاي خدا، در هر پنج شنبه نيز اعمال يك هفته مردم به صورت يك جا بر آنها عرضه شود.(2)

وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطا لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَي النّاسِ وَ يَكُونُ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدا.(1)

و بدين گونه شما را امتي ميانه قرار داديم تا بر مردم گواه باشيد و پيامبر بر شما گواه باشد.

امام صادق عليه السلام در تفسير اين آيه شريفه مي فرمايد:

نَحْنُ الأُمَّةُ الْوُسْطي وَ نَحْنُ شُهَداءُ اللّه ِ عَلي خَلْقِهِ وَ حُجَجُهُ فِي أَرْضِهِ [...] فَرَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آلهالشَّهِيدُ عَلَيْنا بِما بَلَّغَنا عَنِ اللّه ِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَحْنُ الشُّهَداءُ عَلَي النّاسِ فَمَنْ صَدَّقَ صَدَّقْناهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ مَنْ كَذَّبَ كَذَّبْناهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ.(2)

ما امت ميانه هستيم و ماييم گواهان خدا بر آفريدگانش و حجت هاي او در زمينش ]... [پس فرستاده خدا، گواه و ناظر بر ماست به سبب آنچه از سوي خداي عزّ و جلّ به ما ابلاغ كرده است و ما گواهانيم بر مردم. پس هر كه ما را تصديق كند، روز قيامت تصديقش مي كنيم و هر كه ما را تكذيب كند، روز قيامت تكذيبش مي كنيم.

سليم بن قيس نيز در همين زمينه از امام علي عليه السلام چنين نقل مي كند:

إِنَّ اللّه َ طَهَّرَنا وَ عَصَمَنا وَ جَعَلَنا شُهَداءَ عَلي خَلْقِهِ وَ حُجَّتَهُ فِي أَرْضِهِ وَ جَعَلَنا مَعَ الْقُرْآنِ وَ جَعَلَ الْقُرْآنَ مَعَنا لا نُفارِقُهُ وَ لايُفارِقُنا.(3)

خداوند ما را پاكيزه داشته و از خطا حفظ كرده است. او ما را گواه بر آفريدگان خويش و حجت خود در زمين ساخته است. او ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داده است. نه ما از قرآن جدا مي شويم و نه قرآن از ما.

ص: 173

قرآن كريم آن گاه كه از به امامت رسيدن تعدادي از پيامبران بني اسرائيل ياد مي كند، «هدايت به امر» را يكي از ويژگي هاي مقام «امامت» برشمرده است:

وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقْامَ الصَّلوةِ وَ إِيتاءِ الزَّكوةِ وَ كانُوا لَنا عابِدِينَ.(1)

و آنان را پيشواياني قرار داديم كه به امر ما هدايت مي كردند و انجام دادن كارهاي نيك و برپا داشتن نماز و دادن زكات را به ايشان وحي كرديم و آنان پرستنده ما بودند.

همچنين در قرآن مي خوانيم:

وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِاياتِنا يُوقِنُونَ.(2)

و چون شكيبايي كردند و به آيات ما يقين داشتند، برخي از آنان را پيشواياني قرار داديم كه به امر ما [مردم را ]هدايت مي كردند.

چنان كه ملاحظه مي شود، خداوند متعال در اين آيات، پيامبران بزرگواري چون ابراهيم، اسحاق، يعقوب و موسي عليهم السلام را پس از سال ها مجاهدت، صبر و پايداري و رسيدن به مقام يقين، به عنوان «اماماني كه به امر او هدايت مي كنند»، برمي گزيند و آنان را به اين شرافت مفتخر مي سازد.

«هدايت به امر» كه اين همه ارزش و اهميت دارد، چيست و از چه ويژگي هايي برخوردار است؟ علامه طباطبايي ذيل نخستين آيه ياد شده مي نويسد:

اين هدايت كه خدا آن را از شئون امامت قرار داده، هدايت به معناي راهنمايي نيست؛ زيرا مي دانيم كه خداي تعالي، ابراهيم را وقتي امام قرار داد كه سال ها

ص: 175

داراي منصب نبوت بود - هم چنان كه توضيحش در ذيل آيه «إِنّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماما»(1) گذشت - معلوم است كه نبوت جداي از منصب هدايت به معناي راهنمايي نيست. پس هدايتي كه منصب امام است، معنايي غير از رساندن به مقصد نمي تواند داشته باشد و اين معنا يك نوع تصرف تكويني در نفوس است كه با آن تصرف، راه را براي بردن دل ها به سوي كمال و انتقال دادن آنها از جايگاهي به جايگاهي بالاتر هموار مي سازد. و چون تصرفي است تكويني و عملي است باطني، به ناچار، امري كه با آن هدايت صورت مي گيرد، نيز امري تكويني خواهد بود، نه تشريعي كه صرف اعتبار است، بلكه همان حقيقتي است كه آيه شريفه زير آن را تفسير مي كند: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ فَسُبْحانَ الَّذي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلُّ شَيْ ءٍ؛ چون به چيزي اراده فرمايد، كارش اين بس كه مي گويد: «باش»؛ پس [بي درنگ ]موجود مي شود. پس [شكوهمند ]و پاك است آن كسي كه ملكوت هر چيزي در دست اوست و به سوي اوست كه بازگردانيده مي شويد.»(2) و مي فهماند كه هدايت به امر خدا از فيوضات معنوي و مقامات باطني است كه مؤمنان به وسيله عمل صالح به سوي آن هدايت مي شوند و از رحمت پروردگارشان برخوردار مي گردند.

و چون امام به وسيله امر هدايت مي كند، با در نظر گرفتن اينكه «باء» در «بأمر» باء سببيت و يا آلت است، مي فهميم كه خود امام پيش از هر كس برخوردار از آن هدايت است و از او به ديگر مردم منتشر مي شود و بر حسب اختلافي كه در مقامات دارند، هر كس به قدر استعداد خود، از آن بهره مند مي شود.

از اينجا مي فهميم كه امام رابط ميان مردم و پروردگارشان در اخذ فيوضات ظاهري

ص: 176

و باطني است. همچنان كه پيغمبر رابطه ميان مردم و خداي تعالي است، در گرفتن فيوضات ظاهري؛ يعني شرايع الهي كه از راه وحي نازل گشته و از ناحيه پيغمبر به ساير مردم منتشر مي شود.

همچنين مي فهميم كه امام، دليلي است كه مردم را به سوي مقاماتش راهنمايي مي كند، همچنان كه پيامبر، دليل است كه مردم را به سوي اعتقادات حقه و اعمال صالح راه مي نمايد. البته بعضي از اولياي خدا تنها پيغمبرند و بعضي تنها امامند و بعضي داراي هر دو مقام هستند؛ مانند ابراهيم و دو فرزندش عليهم السلام.(1)

با تأمل در عبارت هاي ياد شده درمي يابيم كه ائمه معصومين عليهم السلام هم از طريق هدايت تشريعي و ظاهري و هم از طريق هدايت تكويني و باطني، مردم را به سوي خداوند رهنمون مي شوند و آنها را در رسيدن به مقصدشان ياري مي دهند. هدايت تشريعي و ظاهري از طريق نشر حقايق دين و بيان معارف اعتقادي، اخلاقي و فقهي اسلام است و هدايت تكويني و باطني از طريق تأثير در نفوس، هموار كردن راه تكامل، دادن توفيق درك حقايق يا همان شرح صدر و همچنين باز كردن چشم بصيرت آدمي در شناختن راه هاي انحرافي و مسلك هاي سياسي و اعتقادي گوناگون و تشخيص صراط مستقيم از مسير گمراهي است.

در روايات نقل شده از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و ائمه معصومين عليهم السلام بر اين نكته كه اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام نيز از مقام هدايت به امر برخوردارند، تصريح شده است، چنان كه در روايتي كه جابر بن عبدالله انصاري از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آلهنقل مي كند، چنين مي خوانيم:

ص: 177

إِنَّ رَسُولَ اللّه ِ صلي الله عليه و آله قالَ لِي يَوْما يا جابِرُ إِذا أَدْرَكْتَ وَلَدي مُحَمَّدا فَاقْرَئْهُ مِنّي السَّلام أَما إِنَّهُ سَمِيّي وَ أَشْبَهُ النّاسِ بِي، عِلْمُهُ عِلْمِي وِ حُكْمُهُ حُكْمِي بِسَبْعَةٍ مِنْ وَلَدِهِ أُمَناءٌ مَعْصُومُونَ أَئِمَّةَ أَبْرارِ السّابِعُ مِنْهُمْ مَهْدِيُّهُمُ الَّذِي يَمْلَأُ الأَْرْضَ قِسْطا وَ عَدْلاً كَما مُلِئَتْ جَوْرا وَ ظُلْما ثُمَّ تَلا رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: «جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلوةِ وَ إِيتاءِ الزَّكوةِ وَ كانُوا لَنا عابِدِينَ».(1)

رسول خدا - درود و سلام خدا بر او و خاندانش باد - روزي به من فرمود: «اي جابر! هنگامي كه فرزندم محمد [باقر عليه السلام ]را ديدار كردي، سلام مرا به او برسان. همانا او هم نام من و شبيه ترين مردم به من است. علم او علم من و حكم او حكم من است. هفت نفر از فرزندان او امناي معصوم و امامان هستند. هفتمين از آنها مهدي آنهاست كه زمين را از قسط و عدل پر مي كند، همچنان كه از جور و ستم پر شده بود. آن گاه رسول خدا - درود و سلام خدا بر او و خاندانش باد - اين آيه را تلاوت فرمود: «و آنان را پيشواياني قرار داديم كه به فرمان ما هدايت مي كردند و به ايشان انجام دادن كارهاي نيك و بر پا داشتن نماز و دادن زكات را وحي كرديم و آنان پرستنده ما بودند».

قرآن كريم در آياتي ديگر، به شكلي بسيار زيبا و لطيف، ذوي القربي يا اهل بيت پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله را راهي به سوي پروردگار معرفي و اعلام كرده است كه هر كس مي خواهد راهي به سوي پروردگارش بجويد، چاره اي جز دست يازيدن به مودّت ذوي القربي يا خاندان پيامبر اسلام ندارد.

ص: 178

خداوند متعال در يك جا پيامبرش را خطاب قرار مي دهد و به آن حضرت مي فرمايد به مردم بگو من در برابر رسالت خود، پاداشي جز دوستي خويشاوندانم از شما درخواست نمي كنم:

قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرا إلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبي.(1)

بگو: به ازاي آن [رسالت]، پاداشي از شما خواستار نيستم، مگر دوستي درباره خويشاوندان.

در جاي ديگر به پيامبرش مي فرمايد به مردم بگو آنچه من در برابر رسالتم از شما خواستم، براي خود شماست:

قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلي اللّه ِ وَ هُوَ عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيدٌ.(2)

بگو: «هر مزدي كه از شما خواستم، آن از خودتان مزد من جز بر خدا نيست، و او بر هر چيزي گواه است.

سرانجام در آيه ديگري تصريح مي كند:

قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلاّ مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلي رَبِّهِ سَبِيلاً.(3)

بگو: «بر اين [رسالت]، پاداشي از شما نمي خواهم، جز اينكه هر كس بخواهد راهي به سوي پروردگارش [در پيش ]گيرد».

در دعاي شريف ندبه كه بر اساس اسناد معتبر از امام صادق عليه السلام نقل شده است،(4) پس از اشاره به آيات ياد شده مي خوانيم:

ص: 179

فَكانُوا هُمُ السَّبِيلُ إِلَيْكَ وَ الْمَسْلَكُ إِلي رِضْوانِكَ.(1)

پس ايشان (اهل بيت) همان راه به سوي تو و طريق به سوي رضوان تو بودند.

در بسياري از روايات و زيارات نقل شده از معصومان عليهم السلام نيز به نقش محوري حجت هاي الهي در شناخت خدا و ارتباط با او اشاره شده است كه در اينجا به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

امام باقر عليه السلام در روايتي مي فرمايد:

الُ مُحَمَّدٍ أَبْوابُ اللّه ِ وَ سَبِيلُهُ وَ الدُّعاةُ إِلَي الْجَنَّةِ وَ القادَةُ إِلَيْها وَ الأَدِلاّءُ عَلَيْها إِلي يَوْمِ الْقِيامَةِ.(2)

آل محمد، درهاي خدا، راه او، دعوت كنندگان به سوي بهشت، رهبري كنندگان به سوي آن و راهنمايان به آن تا روز قيامت هستند.

امام صادق عليه السلام نيز در ذيل آيه شريفه: «وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللّه َ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ به خانه ها از در [ورودي ]آنها درآييد و از خدا بترسيد؛ باشد كه رستگار شويد.»(3) مي فرمايد:

الأَوْصِياءُ هُمْ أَبْوابُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّتِي يُؤْتي مِنْها وَ لَوْلاهُمْ ما عُرِفَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِهِمُ احْتَجَّ اللّهُ تَبارَكَ وَ تَعالي عَلي خَلْقِهِ.(4)

[اوصياي پيامبر] درهاي خداوند هستند كه از طريق آنها بايد وارد شد و اگر ايشان نبودند، خداوند - عزّ و جلّ - شناخته نمي شد و خداوند - تبارك و تعالي - به [وجود ]آنها [در روز قيامت] بر آفريدگانش احتجاج مي كند.

ص: 180

آن حضرت در روايتي ديگر نيز در اين زمينه مي فرمايد:

نَحْنُ الْعالِمُونَ (القائِمُونَ) بِأَمْرِهِ وَ الدّاعُونَ إِلي سَبِيلِهِ، بِنا عُرِفَ اللّه ُ وَ بِنا عُبِدَ اللّه ُ، نَحْنُ الأَدِلاّءُ عَلَي اللّه ِ وَ لَوْلانا ما عُبِدَ اللّه ُ.(1)

ما دانايان (برپا دارندگان) به امر خدا و دعوت كنندگان به راه او هستيم. به واسطه ما خدا شناخته مي شود. ما راهنمايان به سوي خدا هستيم و اگر ما نبوديم، خدا پرستيده نمي شد.

آن حضرت همچنين در روايت زيبايي كه از امام علي عليه السلام نقل مي كند، به بياني ديگر به نقش محوري امامان در هدايت انسان ها به سوي خدا و نجات و رستگاري آنها اشاره كرده است:

جاءَ ابْنُ الكَوّاءِ إِلي أَميرِ المُؤْمِنينَ عليه السلام فَقالَ: يا أَمِيرَ الْمؤمِنينَ «وَ عَلَي الأَْعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كلاًّ بِسِيماهُمْ»؟ فَقالَ: نَحْنُ عَلَي الأَْعْرافِ نَعْرِفُ أَنْصارَنا بَسِيماهُمْ، وَ نَحْنُ الْأَعْرافُ الَّذي لايُعْرَفُ اللّه ُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلاّ بِسَبِيلِ مَعْرِفَتِنا وَ نَحْنُ الأَْعْرافُ يُعَرِّفُنَا اللّه ُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَي الصِّراطِ فَلا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلاّ مَنْ عَرَفَنا وَ عَرَفْناهُ وَ لايَدْخُلُ النّارَ إِلاّ مَنْ أَنْكَرَنا وَ أَنْكَرْناهُ. إِنَّ اللّه َ تَبارَكَ وَ تَعالي لَوْ شاءَ لَعَرَّفَ الْعِبادَ نَفْسَهُ وَلكِنْ جَعَلَنا أَبْوابَهُ وَ صِراطَهُ وَ سَبِيلَهُ وَ الْوَجْهَ الَّذِي يُؤْتي مِنْهُ، فَمَنْ عَدَلَ عَنْ وِلايَتِنا أَوْ فَضَّلَ عَلَيْنا غَيْرَنا، فَإِنَّهُمْ عَلَي الصِّراطِ لَناكِبُونَ... .(2)

ص: 181

ابن كوّاء (يكي از سران خوارج) خدمت اميرمؤمنان - درود خدا بر او باد - رسيد و گفت: «اي امير مؤمنان! [اين آيه ]«و بر اعراف(1)

مرداني هستند كه هر يك [از آن دو دسته] را از سيمايشان(2)

مي شناسند»(3)] به چه معناست؟ [پس آن حضرت فرمود: ما بر اعراف

هستيم و يارانمان را از سيمايشان مي شناسيم. ما همان اعراف(4)

هستيم كه خداوند جز از راه معرفت ما شناخته نمي شود. ما همان اعراف هستيم كه خداوند - عزّ و جلّ - در روز قيامت بر صراط ما را ]به مردم[ مي شناساند. پس به بهشت نرود مگر كسي كه ما را بشناسد و ما هم او را بشناسيم و به دوزخ نرود مگر كسي كه ما را انكار كند و ما نيز او را از خود ندانيم. اگر خداوند - تبارك و تعالي - مي خواست، خودش را ]مستقيم [به مردم مي شناساند، ولي ما را درهاي خود، صراط خود، راه خود و مسيري كه از آن داخل شوند، قرار داد. پس هر كس از ولايت ما سرپيچي كند يا ديگري را بر ما ترجيح دهد، از راه درست (صراط)، سخت منحرف شده است.

در شرح اصول كافي ذيل اين روايت، نكته هايي مطرح شده است كه توجه به آنها ما را در فهم بهتر مفاد روايت ياري مي دهد:

مقصود از اين روايت اين است كه اهل هر زماني به بهشت داخل نمي شوند مگر اينكه آنها امامشان از عترت طاهره عليهم السلام را بشناسند؛ يعني به حق ولايت و صدق امامت آنها معرفت داشته باشند و امام نيز آنها را به تصديق و پيروي بشناسد.

ص: 182

دليل اين موضوع را با دو بيان مي توان تقرير كرد: نخست اينكه داخل شدن به بهشت براي هيچ يك از افراد اين امت امكان پذير نيست مگر با پيروي از شريعت نبوي و عمل به آن و اين محقق نمي شود مگر با معرفت شريعت و معرفت كيفيت عمل به آن و اين تنها با بيان صاحب و برپا دارنده شريعت و ارشاد و تعليم او امكان پذير است. موضوع ياد شده نيز تحقق نمي پذيرد مگر اينكه مأموم، امام خود، حقانيت امامت او و صدق ولايت او را بشناسد تا بتواند از او پيروي كند و امام نيز مأموم را بشناسد تا او را هدايت كند. بنابراين، داخل شدن در بهشت متوقف بر اين است كه امام، مأمومين خود را بشناسد و مأمومين نيز امام خود را. دوم اينكه معرفت امامان، معرفت حقانيت امامت و صدق ولايت آنها، ركني از اركان دين است و هيچ كس داخل بهشت نمي شود مگر اينكه اين ركن را به درستي برپا دارد.(1)

حسن ختام اين بحث را فرازي از زيارت حضرت صاحب الامر عليه السلام قرار مي دهيم، آنجا كه مي خوانيم:

اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا بابَ اللّه ِ الَّذِي لايُؤْتي إلاّ مِنْهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سَبِيلَ اللّه ِ الَّذِي مَنْ سَلَكَ غَيْرَهُ هَلَكَ.(2)

سلام بر تو اي در ]گشوده] خدا كه جز از آن نتوان به خدا رسيد؛ سلام بر تو اي راه خدا؛ آن راهي كه هر كس جز آن را بپويد، نابود مي شود.

با توجه به آنچه گفته شد، به روشني درمي يابيم كه چرا در اسلام اين همه بر ضرورت شناخت امام عصر عليه السلام تأكيد شده است تا آنجا كه فرموده اند:

ص: 183

مَنْ ماتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمامَ زَمانِهِ ماتَ مِيتَةً جاهِلِيَّةً.(1)

هركس بميرد و امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلي مرده است.

و از همه ما خواسته اند پيوسته دعا كنيد كه خداوند حجتش را به شما بشناساند؛ زيرا اگر حجت او را نشناسيم، از دين گمراه مي شويم:

أَللّهُمَّ عَرِّفْنِي حُجَّتَكَ فَاِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِي حُجَّتَكَ ظَلَلْتُ عَنْ دِيني.(2)

بارالها! حجت خود را به من بشناسان كه اگر حجتت را به من نشناساني، از دينم گمراه مي گردم.

در روايتي از امام باقر عليه السلام، در اين زمينه چنين آمده است:

وَاللّه ِ إِنّا لَخُزّانُ اللّه ِ فِي سَمائِهِ وَ أَرْضِهِ لا عَلي ذَهَبٍ وَ لا عَلي فِضَّةٍ إِلاّ عَلي عِلْمِهِ.(1)

به خدا سوگند، ما خزانه داران خدا در آسمان و زمين او هستيم، ولي نه بر طلا و نقره، بلكه بر علم او.

امام صادق عليه السلام نيز در اين باره مي فرمايد:

نَحْنُ وُلاةُ أَمْرِاللّه ِ وَ خَزَنَةُ عِلْمِ اللّه ِ وَ عَيْبَةُ وَحْيِ اللّه ِ.(2)

ما سرپرستان امر خدا، خزانه داران علم خدا و جايگاه وحي خدا هستيم.

در زيارت «جامعه كبيره» كه از امام هادي عليه السلام نقل شده است، نيز خطاب به ائمه اهل بيت عليهم السلام عرضه مي داريم:

اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَهْلَ بَيْتِ النُّبُوَّةِ... وَ خُزّانَ الْعِلْمِ.(3)

سلام بر شما اي خاندان پيامبر... و خزانه داران دانش.

در پاره اي ديگر از روايات، با دسته بندي علوم خداوند به علم خاص (علمي كه تنها مخصوص خداوند است و كسي از آن آگاهي ندارد) و علم عام (علمي كه فرشتگان مقرب و انبياي مرسل از آن آگاهي دارند)، تصريح شده است كه ائمه اهل بيت عليهم السلام نيز چون فرشتگان مقرب و انبياي مرسل از علم عام خداوند بهره مندند.

در يكي از رواياتي كه در اين زمينه از امام باقر عليه السلام نقل شده است، چنين مي خوانيم:

ص: 185

إِنَّ لِلّهِ عِلْما عاما وَ عِلْما خاصّا فَأَمَّا الْخاصُّ فَالَّذي لَمْ يَطَّلِعْ عَلَيْهِ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ وَ لا نَبِيٌّ مُرْسَلٌ وَ أَمَّا عِلْمُهُ الْعامُ الَّذِي اطَّلَعَتْ عَلَيْهِ الْمَلائِكَةُ الْمُقَرَّبِينَ وَ الأَْنْبِياءُ المُرْسَلِينَ قَدْ رُفِعَ ذلِكَ كُلُّهُ إِلَيْنا.(1)

همانا براي خداوند، دو علم است؛ علم عام و علم خاص. علم خاص، علمي است كه [حتي ]فرشتگان مقرب و پيامبران مرسل هم از آن آگاهي ندارند. علم عام خداوند كه فرشتگان مقرب و پيامبران مرسل از آن آگاهند، به طور كامل به ما ارزاني شده است.

از امام صادق عليه السلام نيز رواياتي به همين مضمون نقل شده است.(2)

پرسشي كه در اينجا مطرح مي شود، اين است كه اين علوم چگونه به امامان معصوم عليهم السلام افاضه مي شود؟ در پاسخ اين پرسش بايد گفت كه بر اساس برخي روايات، ائمه عليهم السلام علوم خود را از سه طريق دريافت مي كنند: 1. ارث بردن از پدران خويش (علومي كه از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به علي عليه السلام و از آن حضرت نسل بعد از نسل به همه امامان منتقل شده است)؛ 2. منابع مكتوب (كتاب هايي مانند صحيفه و جامعه از امام علي عليه السلام به فرزندان معصومش به ارث رسيده و دست به دست گشته است)؛ 3. الهام رباني (علومي كه از طريق فرشته وحي يا به طور مستقيم به آنان الهام مي شود).

در روايتي كه از امام موسي بن جعفر عليهماالسلام نقل شده است، در اين زمينه چنين مي خوانيم:

ص: 186

مَبْلَغُ عِلْمِنا عَلي ثَلاثَةِ وُجُوهٍ: ماضٍ وَ غابِرٍ وَ حادِثٍ. فَأَمَّا الْماضِي فَمُفَسَّرٌ وَ أَمَّا الغابِرُ فَمَزْبُورٌ وَ أَمّا الحادِثُ فَقَذْفٌ فِي الْقُلُوبِ وَ نَقْرٌ فِي الأَسْماعِ وَ هُوَ أَفْضَلُ عِلمِنا وَ لانَبِيٍّ بَعْدَ نَبِيِّنا.(1)

آنچه علم ما بدان راه پيدا مي كند بر سه قسم است: گذشته، آينده و پديد شونده. گذشته [براي ما] تفسير شده است؛ آينده [براي ما] نوشته شده است و پديده شونده از طريق انداختن در دل و تأثير در گوش [به ما الهام مي شود]. اين [قسم اخير ]بهترين دانش ماست و پيامبري پس از پيامبر ما نيست.

در تعليقه اي كه فيض كاشاني رحمه الله بر اين روايت دارد، در توضيح اين سخن امام كاظم عليه السلام كه مي فرمايد: «پيامبري پس از پيامبر ما نيست» چنين آمده است:

چون خبر دادن از فرشته، نزد مردم تنها مخصوص پيامبران است، اين سخن امام عليه السلام [كه برخي از علوم از راه الهام به ما مي رسد] اين توهم را ايجاد مي كند كه آن حضرت ادعاي پيامبري كرده است، از اين رو، ايشان اين توهم را با اين جمله كه «پيامبري پس از پيامبر ما نيست» رد مي كند؛ زيرا تفاوت پيامبر و محدّث تنها در ديدن و نديدن فرشته است، نه شنيدن صداي او.(2)

به بيان ديگر، آن حضرت با اين جمله مي خواهند بگويند اگرچه به ما نيز چون پيامبر الهام مي شود، ولي اين بدان معنا نيست كه ما به درجه پيامبري رسيده ايم.

در روايت ديگري كه مفضل بن عمر نقل مي كند، درباره اقسام علوم ائمه چنين آمده است:

ص: 187

قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ عليه السلام: رُوِّينا عَنْ أَبِي عَبْدِاللّهِ عليه السلام أَنَّهُ قالَ: إِنَّ عِلْمَنا غابِرٌ وَ مَزْبُورٌ وَ نَكْتٌ فِي الْقُلُوبِ وَ نَقْرٌ فِي الأَسْماعِ. فَقالَ: أَمَّا الغابِرُ فَما تَقَدَّمَ مِنْ عِلْمِنا وَ أَمَّا الْمَزْبُورُ فَما يَأْتِينا وَ أَمّا النَّكْتُ فِي القُلُوبِ فَإِلْهامٌ وَ أَمَّا النَّقْرُ فِي الأَسْماعِ فَأَمْرُ الْمَلَكِ.(1)

به ابوالحسن امام موسي بن جعفر عليهماالسلام عرض كردم: براي ما از اباعبدالله [امام جعفر صادق] عليه السلام روايت كرده اند كه فرموده است: همانا علم ما يا [مربوط به ]گذشته است، يا نوشته شده است، يا [از طريق] وارد شدن در دل و تأثير در گوش الهام شده است. پس آن حضرت فرمود: گذشته مربوط به امور پيشين است [كه مي دانيم]؛ نوشته شده مربوط به اموري است كه در آينده مي آيد و وارد شدن در دل الهام و تأثير در گوش امر فرشته است.

در اينجا با توجه به روايات ياد شده به بررسي راه هاي سه گانه دست يابي امامان به علم مي پردازيم:

يا أَبا مُحَمَّدٍ عَلَّمَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله عَلِّيا عليه السلام أَلفَ بابٍ يُفْتَحُ مِنْ كُلِّ بابٍ أَلْفُ بابٍ.(1)

اي ابامحمد! پيامبر خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - هزار باب از علم به علي - درود خدا بر او باد - آموخت كه از هر باب آن هزار باب گشوده مي شد.

در روايت ديگري، امام باقر عليه السلام در اين زمينه مي فرمايد:

يَمُصُّونَ الِّثمادُ وَ يَدَعُونَ النَّهْرَ الْعَظِيمِ، قِيلَ لَهُ: وَ مَا النَّهرُ الْعَظِيمُ؟ قالَ: رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله وَ الْعِلْمُ الَّذِي أَعْطاهُ اللّهُ. إِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَمَعَ لُِمحَمَّدٍ صلي الله عليه و آلهسُنَنَ النَّبِيِّينَ مِنْ آدَمَ وَ هَلُمَّ جَرّا إِلي مُحَمَّدٍ صلي الله عليه و آله. قِيلَ لَهُ: وَ ما تِلْكَ السُّنَنُ؟ قالَ: عِلْمُ النَّبِيِّينَ بِأَسْرِهِ، وَ إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلي الله عليه و آله وَ صَيَّرَ ذَلِكَ كُلَّهُ عِنْدَ أَمِيرِالْمُؤْمُنِينَ عليه السلام.(2)

مردم آب اندك را مي مكند و نهر بزرگ را رها مي كنند. گفته شد: نهر بزرگ چيست؟ فرمود: رسول خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - و علمي است كه خدا به او ارزاني داشته است. همانا خداي عزّ و جلّ سنت هاي تمام پيامبران از آدم تا محمد را براي او گرد آورد. پرسيده شد: آن سنت ها چه بود؟ فرمود: تمام علوم پيامبران. رسول خدا [نيز] تمام آن را به اميرمؤمنان - درود خدا بر او باد - تحويل داد.

تاكنون مشخص شد كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله همه علومي را كه خدا به او ارزاني داشته بود، به وصي خود، اميرمؤمنان عليه السلام منتقل كرد. با توجه به دو روايتي كه پس از اين خواهد آمد، روشن خواهد شد كه چگونه اين علوم از نخستين امام شيعيان به ديگر امامان معصوم عليهم السلام منتقل شده است.

ص: 189

در روايتي كه از امام محمدباقر عليه السلام نقل شده، در اين زمينه چنين آمده است:

إِنَّ العِلْمَ الَّذِي نَزَلَ مَعَ آدَمَ عليه السلام لَمْ يُرْفَعْ، وَ الْعِلْمُ يَتَوارَثُ وَ كانَ عَلِيٌّ عليه السلامعالِمَ هذِهِ الأُمَّةِ وَ إِنَّهُ لَمْ يَهْلِكْ مِنّا عالِمٌ قَطُّ إِلاّ خَلَفَهُ مَنْ أَهْلِهِ مَنْ عَلِمَ مِثْلَ عِلْمِهِ، أَوْ ما شاءَ اللّهُ.(1)

علمي كه با آدم فرود آمد بالا نرفت و علم به ارث منتقل مي شود. علي - درود خدا بر او باد - عالم اين امت بود. هيچ گاه عالمي از ما خاندان نمي ميرد مگر اينكه از خاندانش كسي جانشين وي شود كه به اندازه او يا به اندازه اي كه خدا خواهد، مي داند.

در روايت ديگري كه مفضل بن عمر از امام صادق عليه السلام نقل مي كند، در اين باره چنين مي خوانيم:

إِنَّ سُلَيْمانَ وَرِثَ داوُدَ وَ إِنَّ مُحَمَّدا وَرِثَ سُلَيْمانَ وَ إِنّا وَرِثْنا مُحَمَّدا وَ إِنَّ عِنْدَنا عِلمَ التَّوراةِ وَ الإِنْجِيلِ وَ الزَّبُورِ وَ تِبْيانَ ما فِي الأَلْواحِ. قالَ: قُلتُ: إِنَّ هذا لَهُوَ الْعِلْمُ؟ قالَ: لَيْسَ هذا هُوَ الْعِلْمُ. إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِي يَحْدُثُ يَوْما بَعْدَ يَوْمٍ وَ ساعَةً بَعْدَ ساعَةٍ.(2)

سليمان از داود ارث برد و محمد از سليمان ارث برد و ما از محمد ارث برديم. علم تورات، انجيل، زبور و بيان آنچه در الواح [موسي] بود، نزد ماست. عرض كردم: آيا اين همان علم [كامل] است [كه در اختيار شما ائمه است ]فرمود: اين آن علم [كامل] نيست. آن علم، علمي است كه روز به روز و ساعت به ساعت پديد مي آيد.

ص: 190

روايت اخير افزون بر اينكه مشخص مي سازد اهل بيت پيامبر عليهم السلامهمه علوم آن حضرت را به ارث برده اند، مشخص مي سازد كه علم آنها منحصر به موارد ذكر شده در روايت نيست، بلكه آنها علمي دارند كه روز به روز و ساعت به ساعت افزايش مي يابد.

فيض كاشاني رحمه الله در شرح خود بر كتاب الكافي در ذيل اين روايت مي نويسد:

شايد مراد اين روايت اين است كه علم [واقعي] علمي نيست كه با شنيدن و خواندن كتاب ها و حفظ آنها به دست مي آيد؛ زيرا آن تقليد است. علم [واقعي] علمي است كه روز به روز و ساعت به ساعت از سوي خداي سبحان به قلب مؤمن جاري مي شود و با آن حقايقي آشكار مي شود كه نفس را به اطمينان مي رساند، سينه را گشايش مي بخشد و دل را نوراني مي كند.(1)

در روايتي ديگر، وقتي راوي به امام صادق عليه السلام عرض مي كند: «أَخْبِرْنِي عَنْ عِلْمِ عالِمِكُمْ؛ از علم عالم خود [؛ يعني امام از شما خاندان] به من خبر دهيد» آن حضرت مي فرمايد: «وِراثَةٌ مِنْ رَسُولِ اللّهِ وَ مِنْ عَلِيٍّ عليه السلام؛ از پيامبر خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - و علي - درود خدا بر او باد - به [ما] ارث رسيده است.» راوي مي پرسد: «إِنّا نَتَحَدَّثُ أَنَّهُ يُقْذَفُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ يُنْكَتُ فِي آذانِكُمْ؟؛ به ما گزارش مي دهند كه علم به دل شما الهام مي شود و در گوش شما وارد مي شود.» امام در پاسخ او مي فرمايد: «أَوْ ذاكَ؛ گاهي هم چنين است».(2)

پرسشي كه در اينجا مطرح مي شود اين است كه انتقال علم از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به امام علي عليه السلام و از آن حضرت به ديگر امامان، چگونه صورت گرفته است، آيا اين انتقال در طول زمان و با استفاده از وسايل عادي مانند كتاب

ص: 191

و نوشتار انجام شده است يا اينكه از راه هاي غيرعادي در مدت زماني كوتاه؟

در يكي از باب هاي كتاب بصائر الدرجات پنج روايت در مورد انتقال علم از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به امام علي عليه السلام در آخرين لحظات زندگي آن حضرت نقل شده است كه همه آنها دلالت بر اين دارد كه انتقال علم به صورت غيرعادي و در زماني كوتاه انجام شده است.(1)

در يكي از اين روايات كه از امام صادق عليه السلام نقل شده است، چنين مي خوانيم:

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله فِي المَرَضِ الَّذِي تَوفّي فِيهِ لِعايِشَةِ وَ حَفْصَةِ: أُدْعُوا لِي خَلِيلِي. فَأَرْسَلَتا إِلي أَبَوَيْهِما فَلَمّا جاءا. نَظَرَ إِلَيْهِما رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله فَأَعْرَضَ عَنْهُما ثُمَّ قالَ: أُدْعُوا خَلِيلِي فَأَرْسَلَتا إِلي عَليٍ عليه السلامفَجاءَ فَلَم يَزَلْ يُحَدِّثُهُ فَلَمّا خَرَجَ لَقِياهُ فَقالا ما حَدَّثَكَ خَلِيلُكَ فَقالَ: حَدَّثَنِي بِأَلْفِ بابٍ يَفْتَحُ كُلُّ بابٍ أَلْفَ بابٍ.(2)

پيامبر خدا - درود و سلام خدا بر او و خاندانش باد - در بيماري كه منجر به وفات ايشان شد، به عايشه و حفصه فرمود: خليلم را نزد من بياوريد. پس آن دو به دنبال پدران خود فرستادند. هنگامي كه آنها آمدند پيامبر خدا نگاهي به ايشان كرد و روي خود را برگرداند. سپس گفت: خليلم را نزد من بياوريد. پس به دنبال علي - درود خدا بر او باد - فرستادند. پس علي آمد و پيامبر بي وقفه با او گفت وگو كرد. پس هنگامي كه علي خارج مي شد آن دو به او گفتند: خليلت از چه چيز با تو گفت وگو مي كرد؟ پس فرمود: برايم از هزار باب كه از هر يك از آنها هزار باب ديگر گشوده مي شود، سخن گفت.

ص: 192

گفتني است در برخي ديگر از روايات اين باب آمده است كه پس از آمدن علي عليه السلام، پيامبر خدا صلي الله عليه و آله سينه خود را به سينه او چسبانيد و در حالي كه به گوش او اشاره مي كرد، هزار حديث بر او خواند كه از هر يك از آنها هزار باب گشوده مي شد.(1)

هر يك از امامان نيز به همين روش يا روشي مشابه، علوم را از امام پيش از خود دريافت كرده اند.

كتاب] به املاي زباني آن حضرت و دست خط علي است. تمام حلال و حرام و همه آنچه مردم به آن نياز دارند، حتي جريمه خراش [جزيي پوست بدن] در آن موجود است.

آن حضرت در روايت ديگري در مورد مصحف فاطمه عليهاالسلام نيز مي فرمايد:

إِنَّ فاطِمَةَ مَكَثَتْ بَعْدَ رَسُولِ اللّهِ صلي الله عليه و آله خَمْسَةَ وَ سَبْعِينَ يَوْما وَ كانَ دَخَلَها حُزْنٌ شَدِيدٌ عَلي أَبِيها وَكانَ جِبْرَئِيلُ عليه السلام يَأتِيها فَيُحْسِنُ عَزاءَها عَلي أَبِيها وَ يُطَيِّبُ نَفْسِها وَ يُخْبِرُها عَنْ أَبِيها وَ مَكانَهُ وَ يُخْبِرُها بِمايَكُونُ بَعْدَها فِي ذُرِّيَّتِها وَ كانَ عَلِيٌّ عليه السلاميَكْتُبُ ذلِكَ، فَهذا مُصْحَفُ فاطِمَةَ عليهاالسلام.(1)

فاطمه پس از پيامبر خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - هفتاد و پنج روز در دنيا درنگ كرد. او از دوري پدر اندوه بسياري داشت. جبرئيل - سلام خدا بر او باد - نزد وي مي آمد و او را در مرگ پدرش تسلي مي داد و خوش دل مي ساخت. همچنين او را از احوال و جايگاه پدر آگاه مي كرد و سرگذشت اولادش را پس از او برايش مي گفت و علي - سلام خدا بر او باد - اينها را مي نوشت. اين نوشته ها مصحف فاطمه - درود خدا بر او باد - است.

در برخي روايات تصريح شده است كه در مصحف فاطمه عليهاالسلام چيزي در زمينه حلال ها و حرام هاي الهي نيامده، بلكه در آن، تنها درباره آنچه در آينده رخ خواهد داد، سخن گفته شده است.(2)

حضرت الياس عليه السلامبا امام باقر عليه السلامدر مسجدالحرام و پرسش هاي متعدد آن حضرت از امام چهارم شيعيان عليه السلاماست، موضوع هاي متعددي مطرح شده كه يكي از آنها علم امامان عليهم السلاماست.

امام باقر عليه السلام در ابتداي روايت ياد شده، پس از اشاره به اين مطلب كه در علم خداوند هيچ اختلافي نيست، در پاسخ حضرت الياس كه از ايشان مي پرسد: «چه كسي از اين علم كه در آن هيچ اختلافي (تناقضي) نيست، آگاهي دارد؟» مي فرمايد:

أَمّا جُمْلَةُ الْعِلْمِ فَعِنْدَ اللّه ِ جَلَّ ذِكْرُهُ وَ أَمّا ما لابُدَّ لِلْعِبادِ فَعِنْدَ الأَْوْصِياءِ.(1)

همه علوم نزد خداوند - جلّ ذكره - است، ولي آن دسته از علوم كه [دانستن آنها ]براي بندگان ضروري است، نزد اوصياست.

آن گاه در پاسخ اين پرسش كه «اوصيا چگونه اين علوم را فرا مي گيرند؟» فرمود:

كَما كانَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله يَعْلَمُهُ إِلاّ أَنَّهُمْ لايَرَوْنَ ما كانَ رَسوُلُ اللّه ِ صلي الله عليه و آلهيَرَي، لأَِنَّهُ كانَ نَبِيّا وَ هُمْ مُحَدَّثُونَ وَ أَنَّهُ كانَ يُفِدْ إِلَي اللّه ِ عَزَّ وَ جَلَّ فَيَسْمَعُ الْوَحْيَ وَ هُمْ لايَسْمَعُونَ.(2)

همان گونه كه پيامبر خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - اين علوم را فرامي گرفت. با اين تفاوت كه آنها آنچه را رسول خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - مي ديد، نمي بينند؛ زيرا او پيامبر بود و آنها الهام شدگان (راست گمانان). آن حضرت به عنوان رسول در پيشگاه خداي صاحب عزت و جلال حاضر مي شد و وحي را مي شنيد در حالي كه آنها وحي را نمي شنوند.

ص: 195

چنان كه ملاحظه مي شود، امام باقر عليه السلام در اين روايت در تبيين شيوه علم آموزي امامان معصوم عليهم السلام از تعبير «محدَّثون» استفاده كرده است. در توضيح اين تعبير امام باقر عليه السلام، يادآوري دو نكته ضروري است:

نكته اول - در روايات ما در موارد متعددي امامان معصوم عليهم السلام با اين تعبير توصيف شده اند، تا آنجا كه در كتاب هاي الكافي(1) و بصائر الدرجات،(2) بابي با عنوان «أنّ الأئمة عليهم السلام محدّثون مفهّمون» به نقل روايات وارد شده در اين زمينه اختصاص يافته است.

در يكي از روايات اين باب، محمد بن اسماعيل از امام موسي بن جعفر عليهماالسلام چنين نقل مي كند:

سَمِعْتُ أَبَا الحَسَنِ عليه السلام يَقُولُ: «الأَئِمَّةُ عُلَماءٌ صادِقُونَ مُفَهَّمُونَ مُحَدَّثُونَ».(3)

از ابا الحسن [امام موسي بن جعفر] عليه السلام شنيدم كه مي فرمود: «امامان، علماي صادق، مفهَّم(4)

و محدَّث(5)

هستند».

نكته دوم - تعبيرهايي چون «محدّثون؛ الهام شدگان يا راست گمانان» و «مفهّمون؛ فهمانيده شدگان» كه در مورد امامان معصوم عليهم السلام وارد شده است، به اين معناست كه آنها علوم و معارف مختلف را از طريق الهام رباني دريافت مي كنند؛ يعني همان گونه كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله از طريق وحي بر همه امور آگاه و از علوم الهي برخوردار مي شدند، ايشان نيز از طريق الهام بر همه آنچه بدان

ص: 196

نياز دارند، آگاه مي شوند. البته با اين تفاوت كه پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله، فرشته وحي را مي ديد، ولي ائمه عليهم السلامفرشته وحي را نمي بينند و تنها الهام هاي او را دريافت مي كنند.

در روايتي كه از امام صادق عليه السلام نقل شده، درباره مفهوم «محدّث» چنين آمده است:

سُمِّيَتْ فاطِمَةُ عليهاالسلام مُحَدَّثَةً لِأَنَّ الْمَلائِكَةَ كانَتْ تَهِبْطُ مِنَ السَّماءِ فَتُنادِيَها كَما تُنادِي مَرْيَمُ بِنْتَ عِمران.(1)

فاطمه - درود خدا بر او باد - را از اين رو «محدثه» ناميدند كه فرشتگان از آسمان بر او فرود مي آمدند و او را مخاطب قرار مي دادند، چنان كه مريم دختر عمران را مخاطب قرار مي دادند.

در روايت ديگري كه محمد بن سلم از امام صادق عليه السلام نقل كرده است، در اين زمينه چنين مي خوانيم:

ذُكِرَ الُْمحَدَّثُ عِنْدَ أَبي عَبْدِاللّه ِ عليه السلام فَقالَ: إِنَّهُ سَمِعَ الصَّوْتَ وَ لايَرَي الشَّخْصَ. فَقُلْتَ لَهُ: جُعِلْتُ فِداكَ، كَيْفَ يَعْلَمُ أَنَّهُ كَلامَ الْمَلَكِ؟ قالَ: إِنَّهُ يُعْطي السَّكِينَةُ وَ الْوَقارُ حَتّي يَعْلَمُ أَنَّهُ كَلامُ الْمَلَكِ.(2)

نزد ابي عبدالله [امام صادق] عليه السلام از «محدث» بودن [امام] سخن به ميان آمد. حضرت فرمود: «او سخنان را مي شنود، ولي شخص [فرشته] را نمي بيند.» پرسيدم: «فدايت شوم، پس چگونه مي فهمد كه آن كلام فرشته است؟» فرمود: «با آرامش و سكينه اي كه به او عطا مي شود، مي فهمد كه آن كلام فرشته است».

ص: 197

گفتني است در ميان ائمه معصومين عليهم السلام، امام علي عليه السلام، به عنوان يك استثنا هم فرشته وحي را مي ديد و هم صداي او را مي شنيد. آن حضرت در اين زمينه چنين مي فرمايد:

لَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّيْطانِ حِينَ نَزَلَ الْوَحْيُ عَلَيْهِ صلي الله عليه و آله، فَقُلْتُ: يا رَسُولَ اللّه ِ، ما هذِهِ الرَّنَّةُ؟ فَقالَ: هذَا الشَّيْطانُ قَدْ ايَسَ مِنْ عِبادَتِهِ. إِنَّكَ تَسْمَعُ ما أَسْمَعُ وَ تَري ما أَري، إِلاّ أَنَّكَ لَسْتَ بِنَبِيٍّ وَ لكِنَّكَ لَوَزِيرٌ وَ إِنَّكَ لَعَلي خَيْرٍ.(1)

هنگامي كه وحي بر پيامبر نازل مي شد، صداي ناله شيطان را شنيدم. پرسيدم: «اي پيامبرخدا، اين صداي ناله چيست؟» فرمود: «اين شيطان است. از اينكه او را بپرستند، نوميد شده است. تو هم مي شنوي هرچه من مي شنوم و مي بيني آنچه من مي بينم، جز آنكه تو پيامبر نيستي، ولي تو وزير مني و به راه خير مي روي».

گفتني است امامان معصوم عليهم السلام افزون بر علومي كه از طريق فرشته وحي دريافت مي كنند، علومي را هم به طور مستقيم از ذات باري تعالي و با حضور در عرش الهي دريافت مي كنند. در روايات متعددي به اين موضوع اشاره شده است كه در هر شب جمعه

ارواح همه پيامبران و اوصياي آنها بر گرد عرش الهي جمع مي شوند و پس از سرشار شدن از علم، بار ديگر به بدن هاي خود باز مي گردند. از اين علم در روايات با عنوان «علم مستفاد» تعبير شده است.

در روايتي كه در اين زمينه از امام صادق عليه السلام نقل شده است، چنين مي خوانيم:

وَاللّهِ إِنَّ أَرْواحَنا وَ أَرْواحَ النَّبِيِّينَ لَتَوافَي الْعَرْشَ لَيْلَةَ كُلِّ جُمْعَةٍ فَما تَرِدُ فِي أَبْدانَنا إِلاّ بِجَمِّ الْغَفِيرِ مِنِ الْعِلْمِ.(2)

ص: 198

به خدا سوگند ارواح ما و ارواح پيامبران هر شب جمعه به عرش الهي درمي آيند و تا زماني كه سرشار از علم [و معرفت] نشده اند، به بدن هاي ما باز نمي گردند.

در روايت ديگري، مفضل از امام صادق عليه السلام چنين نقل مي كند:

ما مِنْ لَيْلَةِ جُمْعَةٍ إِلاّ وَ لِأَوْلِياءِ اللّهِ فِيها سُرُورٌ. قُلْتُ: كَيْفَ ذلِكَ؟ جُعِلْتُ فِداكَ. قالَ: إِذا كانَ لَيْلَةُ الْجُمْعَةِ وافي رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله العَرْشَ وَ وافي الأَئِمَّةُ عليهم السلام وَ وافَيْتُ مَعَهُمْ فَما أَرْجِعُ إِلاّ بِعِلْمٍ مُسْتَفادٍ وَ لَولا ذلِكَ لَنَفَدَ ما عِنْدِي.(1)

هيچ شب جمعه اي نيست مگر اينكه در آن براي اولياي خدا شادماني است. گفتم: قربانت گردم، آن شادماني چگونه است؟ فرمود: چون شب جمعه شود، پيامبر خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - و امامان - درود خدا بر آنان باد - به عرش درآيند و من نيز ايشان را همراهي مي كنم. پس از آنجا برنمي گردم مگر با علم بهره گرفته شده (مستفاد) و اگر چنين نبود آنچه نزد من است نابود مي شد.

نكته سوم - اينكه كساني غير از پيامبران مخاطب فرشتگان قرار گيرند و با آنها از عالم غيب سخن گفته شود، در امت هاي پيشين هم سابقه داشته است و در آن امت ها هم كساني به عنوان «محدَّث» شناخته مي شدند. در صحيح بخاري از جوامع روايي اهل سنت، دو روايت از پيامبر گرامي اسلام روايت شده كه مؤيد اين مطلب است. در نخستين روايت چنين مي خوانيم:

لَقَدْ كانَ فِيما قَبْلِكُمْ مِنَ الأُمَمِ مُحَدَّثُونَ... .(2)

در امت هاي پيش از شما كساني بودند كه به آنها الهام مي شد.

در ارشاد الساري لشرح صحيح البخاري در شرح واژه «محدَّثون» كه در اين روايت به كار رفته، چنين آمده است:

ص: 199

الهام شدگان، يا كساني كه امور، قبل از خبردار شدن به دلشان مي افتد، درست مانند كسي كه ديگري با او سخن گفته است، يا كساني كه سخن درست بي آنكه قصد كرده باشند، بر زبانشان جاري مي شود.(1)

در روايت دوم نيز مي خوانيم:

لَقَدْ كانَ فِيمَنْ كانَ قَبْلِكُمْ مِنْ بَنِيإِسْرائِيلَ رِجالٌ يُكَلَّمُونَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونُوا أَنْبِياءَ.(2)

در ميان پيشينيان شما از بني اسرائيل مرداني بودند كه با آنها [از عالم غيب ]سخن گفته مي شد، بدون آنكه پيامبر باشند.

در شرح صحيح بخاري تصريح شده كه مراد از «يكلَّمون» سخن گفتن فرشتگان با آنهاست.(3)

نَحْنُ خُزّانُ عِلْمِ اللّه ِ، نَحْنُ تَراجِمَةُ أَمْرِ اللّه ِ... .(1)

ما خزانه داران علم خدا و ترجمان امر اوييم.

در زيارت جامعه كبيره نيز امامان عليهم السلام با تعبير «تراجمة لوحيه»(2)

توصيف شده اند.

در اينجا براي روشن شدن مفهوم «ترجمان وحي بودن امامان معصوم عليهم السلام» برخي از آيات و روايات مرتبط با اين موضوع را بررسي مي كنيم. قرآن كريم در بياني زيبا تنها خداوند و «الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ؛ ريشه داران در دانش» را به عنوان كساني كه دانا به تأويل كتاب (= قرآن) هستند، معرفي مي كند و مي فرمايد:

وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاّ اللّه ُ وَ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ امَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا.(3)

تأويل كتاب را جز خدا و ريشه داران در دانش كسي نمي داند. [آنان كه] مي گويند: «ما بدان ايمان آورديم. همه [چه محكم و چه متشابه ]از جانب پروردگار ماست».

بريد بن معاويه ذيل آيه ياد شده، از امام باقر يا امام صادق عليهماالسلام چنين روايت مي كند:

فَرَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله أَفْضَلُ الرّاسِخِينَ فِي الْعِلْمِ، قَدْ عَلَّمَهُ اللّه ُ عَزَّ وَ جَلَّ جَمِيعَ ما أَنْزَلَ عَلَيْهِ مِنَ التَّنْزِيلِ وَ التَّأْوِيلِ، وَ ما كانَ اللّه ُ لِيُنْزِلَ عَلَيْهِ شَيْئا لَمْ يُعَلِّمْهُ تَأْوِيلَهُ وَ أَوْصِياؤُهُ مِنْ بَعدِهِ يَعْلَمُونَهُ كُلَّهُ... وَ الْقُرْآنُ خاصٌّ وَ عامٌّ وَ مُحْكَمٌ وَ مُتَشابِهٌ وَ ناسِخٌ وَ مَنْسُوخٌ، فَالرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَعْلَمُونَهُ.(4)

پيامبر خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - ، برترين ريشه داران در دانش است. خداوند - عزّ و جلّ - هم تنزيل و هم تأويل آنچه را بر او نازل كرده است،

ص: 201

به او آموخت. امكان ندارد كه خداوند چيزي را بر او نازل كند، ولي تأويلش را به او نياموزد. اوصياي پيامبر نيز

پس از او همه اين امور را مي دانند... و قرآن خاص و عام، محكم و متشابه و ناسخ و منسوخ دارد، ولي ريشه داران در علم همه آنها را مي دانند.

بي ترديد قرآن به عنوان كلام خدا، از اصلي ترين منابع استنباط احكام و معارف دين به شمار مي رود و ظواهر آن بر ما حجت است. با اين حال، سخن در اين است كه اين كتاب، عهده دار بيان همه معارف و حقايق الهي نيست و تنها به تبيين اصول معارف و احكام پرداخته است. قرآن كريم به سان ديگر متون ديني با بيان رهنمودهاي كلي و چارچوب تفكر اسلامي، وظيفه تشريح و توضيح خود را بر عهده پيامبر اعظم صلي الله عليه و آلهو اوصياي او گذاشته است. در قرآن كريم چنين تصريح شده است:

وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ.(1)

اين قرآن را به سوي تو فرود آورديم، تا براي مردم آنچه را به سوي ايشان نازل شده است توضيح دهي.

پيامبر گرامي اسلام بنا بر خبر متواتري كه از طريق شيعه و اهل سنت از ايشان نقل شده است، مي فرمايد:

إِنِّي تارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ ما إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِما لَنْ تَضِلُّوا: كِتابَ اللّه ِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي، وَ أَنَّهُما لَنْ يَفْتَرِقا حَتّي يَرِدا عَلَيَّ الْحَوْضَ.(2)

ص: 202

من دو چيز گران سنگ را ميان شما به يادگار مي گذارم و تا زماني كه بدان ها تمسك مي جوييد، هرگز گمراه نمي شويد؛ يكي، كتاب خدا و ديگري، خاندان و اهل بيت من. اين دو از يكديگر جدا نمي شوند تا زماني كه در [كنار] حوض [كوثر] بر من وارد شوند.

قرآن كريم چنان كه در كلام نبي اكرم صلي الله عليه و آله نيز بدان اشاره شده، از اهل بيت عليهم السلامجدايي ناپذير است. براي شناخت احكام خدا تنها به ظواهر قرآن نمي توان بسنده كرد، بلكه بايد با مراجعه به روايات امامان معصوم عليهم السلامكه مفسران قرآن و مبلغان احكام آن هستند، از ابعاد مختلف حكمي كه در قرآن بدان اشاره شده است، آگاه شد.

در روايتي كه از امام علي عليه السلام نقل شده، ارتباط قرآن و اهل بيت عليهم السلامچنين بيان شده است:

إِنَّ اللّه َ طَهَّرَنا وَ عَصَمَنا وَ جَعَلَنا شُهَداءَ عَلي خَلْقِهِ، وَ حُجَّتَهُ فِي أَرْضِهِ وَ جَعَلَنا مَعَ الْقُرْآنِ (وَ الْقُرْآنَ) مَعَنا، لانُفارِقُهُ وَ لايُفارِقُنا.(1)

خداوند، ما را پاكيزه داشته و از خطا حفظ كرده است. او ما را گواه بر آفريدگان خويش و حجت خود در زمين قرار داده است. ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داده است. نه ما از قرآن جدا مي شويم و نه قرآن از ما.

در «باب وجوب رجوع به معصومان عليهم السلام، در همه احكام» در كتاب وسائل الشيعه بيش از چهل روايت از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آلهو ائمه عليهم السلامنقل شده است كه همگي به نوعي بر لزوم مراجعه به امامان معصوم عليهم السلامبراي شناخت احكام خدا دلالت مي كنند.(2)

در يكي از روايات اين باب از امام باقر عليه السلام، در تفسير آيه شريفه:

ص: 203

فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ.(1)

اگر خود نمي دانيد، از اهل ذكر بپرسيد.

چنين روايت شده است:

قالَ رَسُولُ اللّه : الذِّكْرُ أَنَا وَ الأَْئِمَّةُ أَهْلُ الذِّكْرِ.(2)

پيامبر خدا فرمود: [در اين آيه مراد از] «ذكر» من هستم و ائمه نيز «اهل ذكر» هستند.

بين خداوند و حجتش هيچ حجابي نيست و خداوند در برابر حجتش هيچ پوششي ندارد. ما دروازه هاي خدا، صراط مستقيم، مخزن علم او، ترجمان وحي او، پايه هاي توحيد او و جايگاه سرّ او هستيم.

در زيارت جامعه كبيره نيز از ائمه معصومين عليهم السلام با اين عنوان ياد شده است:

وَ رَضِيكُمْ... أَرْكانا لِتَوْحِيدِهِ.(1)

و خداوند، شما را پسنديد به اينكه ... پايه هاي توحيد او باشيد.

در يكي از دعاهاي ماه رجب نيز كه به امام عصر عليه السلام منسوب است، امامان معصوم عليهم السلام با اين ويژگي توصيف شده اند:

فَجَعَلْتَهُمْ مَعادِنَ لِكَلِماتِكَ وَ أَرْكانا لِتَوْحِيدِكَ.(2)

پس خداوند، شما را معادن كلمات خود و پايه هاي توحيد خود قرار داد.

براي روشن شدن مفهوم اين ويژگي امامان، بايد ابتدا نكته هايي را درباره توحيد و جهان بيني توحيدي يادآور شويم:

جهان بيني توحيدي، اساس جهان بيني اسلامي را تشكيل مي دهد. بر اساس اين جهان بيني، مبدأ و منتهاي جهان، يكي است و جز خداي يگانه كسي سزاوار پرستش نيست.

استاد شهيد مرتضي مطهري در اين باره مي نويسد:

جهان بيني توحيدي؛ يعني جهان «يك قطبي» و «تك محوري» است. جهان بيني توحيدي؛ يعني جهان ماهيت «از اويي» (إنّا للّه) و «به سوي اويي» (إنّا إليه راجعون)(3)دارد.

ص: 205

(1)

توحيد، درجات و مراتب دارد، همچنان كه شرك نيز كه مقابل توحيد است، مراتب و درجات دارد. تا انسان همه مراحل توحيد را طي نكند، موحد واقعي نيست.(2)

ايشان در ادامه سخنان خود، با تقسيم مراتب توحيد به «توحيد نظري» و «توحيد عملي»، مراتب سه گانه توحيد نظري را اين گونه برمي شمارد:

«توحيد ذاتي»؛ يعني شناختن ذات حق به وحدت و يگانگي ... «توحيد صفاتي»؛ يعني درك و شناسايي ذات حق به يگانگي عيني با صفات و يگانگي صفات با يكديگر... «توحيد افعالي»؛ يعني درك و شناختن اينكه جهان با همه نظامات و سنن و علل و معلولات و اسباب و مسبّبات، فعل او و كار او و ناشي از اراده اوست.(3)

استاد شهيد درباره توحيد عملي نيز مي فرمايد:

توحيد عملي يا «توحيد در عبادت»؛ يعني يگانه پرستي. به عبارت ديگر، در جهت پرستش حق، يگانه شدن.(4)

با روشن شدن مفهوم و مراتب توحيد مي توان گفت كه هم درك مراتب توحيد و هم تحقق عيني آن در فرد و جامعه، بدون وجود پيشواياني كه هم در توحيد نظري و هم در توحيد عملي، سرآمد روزگار خود بوده و به بالاترين مراتب توحيد دست يافته باشند، امكان پذير نيست. از همين رو، امام علي عليه السلام مي فرمايد:

ص: 206

إِنَّ لِ«لا إِلهَ إِلاَّ اللّه ُ» شُرُوطا وَ إِنِّي وَ ذُرِّيَّتِي مِنْ شُرُوطِها.

«لا إله إلاّ الله» شرط هايي دارد و من و فرزندانم از جمله اين شرط ها هستيم.(1)

امام رضا عليه السلام نيز در حديث معروف «سلسلة الذهب» به واسطه پدران خود از پيامبر خدا و آن حضرت نيز از جبرئيل عليه السلامنقل مي كند كه خداوند تعالي فرمود:

لا إِلهَ إِلاَّ اللّه ُ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ [مِنْ] عَذابِي.(2)

«لا إله إلاّ اللّه» (توحيد) قلعه استوار من است. پس هر كس در قلعه من داخل شود، از عذاب من در امان مي ماند.

آن گاه در تكميل حديث مي فرمايد:

بِشُرُوطِها وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِها.

[تحقق آنچه گفتم] شروطي دارد و من از جمله آن شروطم.

اين سخن به اين نكته اشاره دارد كه داخل شدن در قلعه توحيد و ايمني يافتن از عذاب دوزخ بدون پذيرش ولايت امام معصوم عليه السلامامكان پذير نيست.

شيخ صدوق رحمه الله در كتاب التوحيد پس از نقل روايت ياد شده، در توضيح «شروط توحيد» چنين مي نويسد:

از شروط لا إله إلاّ اللّه (توحيد) پذيرش اين موضوع است كه [امام ]رضا عليه السلاماز سوي خداي عزّ و جلّ [به عنوان ]امام بر بندگان [برگزيده شده ]و پيروي از او بر آنها واجب است.(3)

جالب اينجاست كه در روايت ديگري كه از امام رضا عليه السلام نقل شده است، خداوند متعال مي فرمايد:

ص: 207

وِلايَةُ عَلِيِ بْنِ أَبِيطالِبٍ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ نارِي.(1)

ولايت علي بن ابي طالب، دژ استوار من است. پس هر كس در دژ من وارد شود، از آتش من ايمني مي يابد.

اين روايت به روشني نقش محوري امامان عليهم السلام در توحيد و يگانگي خدا را نشان مي دهد و روشن مي سازد كه وارد شدن در حصن ولايت امامان عليهم السلام؛ يعني داخل شدن در حصن ولايت خدا و پذيرش توحيد و يگانگي او.

يكي از صاحب نظران در زمينه نقش امامان معصوم عليهم السلام در توحيد علمي (نظري) مي نويسد:

اگرچه خداوند - تبارك و تعالي - انسان را به فطرت توحيدي آفريد و همراه آن عقل را به او عنايت فرمود تا خود از اين طريق به توحيد نايل گردد، اما انسان به كمك اين قوا و تجهيزات فقط قادر به درك كلياتي از معارف بلند توحيدي است و از درك دقايق و لطافت آنها

عاجز است و لذا عقل حكم مي كند كه انسان همواره نيازمند كساني است كه به مرتبه توحيد ناب نايل شده تا از آن مراتب رفيع به او خبر دهند و به اين وسيله او را از ورطه جهالت و افراط و تفريط برهانند.(2)

جايگاه و نقش ارزنده امامان معصوم عليهم السلام در تبيين و توصيف توحيد نظري آن گاه روشن مي شود كه عقايد بي پايه اهل سنّت را درباره خدا و صفات او ملاحظه كنيم و ببينيم كه چگونه آنها به واسطه دور افتادن از مكتب اهل بيت عليهم السلاماز يك سو، قائل به امكان ديدن خدا با چشم (رؤيت)؛ مشابهت او با مخلوقاتش (تشبيه) و دارا بودن چشم، گوش، دست و پا چون انسان ها (تجسيم)

ص: 208

شده اند(1) و از سوي ديگر، در حل مسائلي چون جبر و تفويض، قضا و قدر و... درمانده و به بن بست هاي فكري گرفتار آمده اند.

براي درك نقش و جايگاه ائمه عليهم السلام در توحيد عملي و گسترش يگانه پرستي در جهان نيز تنها كافي است نگاهي اجمالي به تاريخ صدر اسلام بيفكنيم تا دريابيم چگونه امت اسلام با سر باز زدن از ولايت ائمه معصومين عليهم السلام در برابر طاغوت هايي چون معاويه، يزيد، مروان بن حكم، عبدالملك بن مروان و حجاج بن يوسف سر تسليم فرود آورد. بدين ترتيب، جامعه اسلامي به جاي رسيدن به جامعه توحيدي به جامعه اي گرفتار شرك و كفر، تبديل و در دست كساني اسير شد كه مردم را به جاي اطاعت خدا به اطاعت خود فرا مي خواندند.

روايات اسلامي، با توجه به نقش حساس و تعيين كننده امامان معصوم عليهم السلام در تحقق عيني توحيد در جامعه بر ضرورت شناخت امام و حجت الهي در هر عصر، تأكيد و نشناختن امام را برابر با مرگ در حال كفر و شرك دانسته اند.(2) از اين رو بود كه امام حسين عليه السلامهنگام سخن گفتن از فلسفه آفرينش، معرفت خدا را غايت خلقت معرفي مي كند و در پاسخ اين پرسش كه معرفت خدا چيست، مي فرمايد: «معرفت امامي كه اطاعت او واجب است»:

هان اي مردم! همانا خداوند - بزرگ باد ياد او - بندگان را نيافريد مگر براي اينكه او را بشناسند. پس هرگاه او را بشناسند، او را بپرستند و هرگاه او را بپرستند، با

ص: 209

پرستش او از بندگي هر آنچه جز خداست، بي نياز شوند. مردي پرسيد: اي فرزند رسول خدا صلي

الله عليه و آله، پدر و مادرم فدايت، معرفت خدا چيست؟ حضرت فرمود: اين است كه اهل هر زماني، امامي را كه بايد از او فرمان برند، بشناسند.(1)

افزون بر آنچه گفته شد، ائمه اطهار عليهم السلام در توحيد و يگانه پرستي، جايگاه و نقش ديگري هم دارند كه به اين اعتبار هم مي توان آنها را «پايه هاي توحيد» به شمار آورد و آن نقشي است كه آنها در هدايت مردم به سوي خدا و رساندن آنها به مقصد نهايي بر عهده دارند كه پيش از اين در بحث از «باب الله» و «سبيل الله» بودن امامان عليهم السلام به آن اشاره كرديم و گفتيم كه جز از طريق آنها نمي توان به خدا رسيد. به همين دليل در زيارت جامعه كبيره مي خوانيم:

مَنْ أَرادَ اللّه َ بَدَءَ بِكُمْ وَ مَنْ وَحَدَّهُ قَبِلَ عَنْكُمْ وَ مَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِكُمْ.(2)

هر كس خدا را مي خواهد، به شما آغاز مي كند و هر كس او را به يگانگي مي شناسد، از شما مي پذيرد و هر كس آهنگ او دارد، به شما رو مي كند.

قرآن كريم به صراحت از اين ويژگي اهل بيت عليهم السلام سخن گفته است، آنجا كه مي فرمايد:

إِنَّما يُرِيدُ اللّه ُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرا.(1)

خدا فقط مي خواهد آلودگي را از شما خاندان [پيامبر] بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.

ذيل اين آيه كه به «آيه تطهير» معروف شده است، روايات فراواني از شيعه و سنّي نقل شده است كه مشخص مي سازد مخاطب آيه تنها اهل بيت پيامبراعظم عليهم السلامهستند و اشخاص ديگري در شمول اين آيه وارد نمي شوند. همچنين مراد از آن، عصمت اهل بيت عليهم السلام از هر گونه گناه، خطا و لغزش است.

براي روشن شدن اين موضوع، ابتدا رواياتي را كه از طريق اهل سنّت نقل شده است، بررسي مي كنيم. سيد بن طاووس در كتاب سعدالسعود تصريح مي كند كه روايات مربوط به تخصيص آيه تطهير به اهل بيت عليهم السلاماز پانزده طريق به وسيله راويان اهل سنّت نقل شده است.(2)

اكنون به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

جلال الدين سيوطي از مفسران اهل سنّت، ذيل آيه ياد شده، از ابن عباس نقل مي كند كه پيامبر خدا فرمود:

فَأَنَا وَ أَهْلُ بَيْتِي مُطَهَّرُونَ مِنَ الذُّنُوبِ.(3)

پس من و خاندانم از هر گونه گناه پيراسته ايم.

او همچنين در روايات ديگري از ابن عباس نقل مي كند كه:

ما شاهد بوديم پيامبر خدا صلي الله عليه و آله نُه ماه [پي در پي] هر روز، پنج مرتبه به هنگام نماز به در خانه علي بن ابي طالب مي آمد و مي فرمود:

ص: 211

اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَكاتُهُ أَهْلَ الْبَيْتِ «إِنَّما يُريدُ اللّه ُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرا» اَلصَّلوةُ رَحِمَكُمُ اللّه ُ.(1)

درود و رحمت و بركات خدا بر شما اهل بيت باد. «خدا فقط مي خواهد آلودگي را از شما خاندان بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.» خدا شما را رحمت كند. وقت نماز است.

ابن صباغ مالكي نيز نقل مي كند كه:

رسول خدا صلي الله عليه و آله به اهل بيت [خود] دعا كرد. پس خداوند - عزّ و جلّ - اين آيه [تطهير] را فرستاد.(2)

در كتاب هاي روايي و تفسيري شيعه نيز ذيل آيه تطهير، روايات فراواني نقل شده است. تنها در تفسير البرهان، بيش از شصت روايت در اين زمينه آورده شده است(3) كه تنها به دو مورد از آنها اشاره مي كنيم:

در يكي از احاديث نقل شده در اين كتاب از امام علي عليه السلام چنين روايت شده است:

دَخَلْتُ عَلي رَسُولِ اللّه ِ صلي الله عليه و آله فِي بَيْتِ أُمِّ سَلَمَةِ، وَ قَدْ نَزَلَتْ عَلَيْهِ هذِهِ الآيَه: «إِنَّما يُرِيدُ اللّه ُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرا» فَقالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: يا عَلِيُّ، هذِهِ الآيَةُ نَزَلَتْ فِيكَ وَ فِي سِبْطَيّ وَ الٌأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِكَ... .(4)

در خانه ام سلمه بر رسول خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - وارد شدم، در حالي كه آيه «خدا فقط مي خواهد آلودگي را از شما خاندان [پيامبر ]بزدايد

ص: 212

و شما را پاك و پاكيزه گرداند» نازل شده بود. پس فرستاده خدا فرمود: اي علي! اين آيه درباره تو، دو فرزندزاده ام و امامان از فرزندان تو نازل شده است.

در روايت ديگري، امام سجاد عليه السلام از ام سلمه چنين نقل مي كند:

اين آيه در خانه من و در روز [اختصاصي] من نازل شد. رسول خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - نزد من بود. پس علي، فاطمه، حسن و حسين را فرا خواند. در اين هنگام، جبرئيل وارد شد و عباي فدكي را بر آنها انداخت. آن گاه پيامبر فرمود: «أَللّهُمَّ هوُلاءِ أَهْلُ بَيْتِي أَللّهُمَّ أَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِيرا؛ خداوندا، اينها خاندان من هستند. خداوندا، پليدي را از آنها دور ساز و آنها را پاك و پاكيزه فرما.» جبرئيل گفت: «آيا من هم از شما هستم؟» پس پيامبر فرمود: «وَ أَنْتَ مِنّا، يا جَبْرَئَيِلُ؛ [آري] تو هم از مايي، اي جبرئيل!».

ام سلمه مي گويد: گفتم: «اي رسول خدا! من هم از خاندان شما هستم؟» سپس از جاي خود حركت كردم تا با آنها [به زير عبا] داخل شوم، ولي پيامبر - درود خدا بر او و خاندانش باد - فرمود: «كُونِي مَكانَكَ، يا أُمَّ سَلَمَة، إِنَّكَ إِلي خَيْرٍ، أَنْتِ مِنْ أَزْواجِ نَبِيّ اللّه ِ؛ در جاي خود باش، اي ام سلمه! تو بر خيري، تو از همسران پيامبر خدايي».

در اين هنگام فرمود: «إِقْرَأ، يا مُحَمَّدُ: إِنَّما يُرِيدُ اللّه ُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرا؛ بخوان اي محمد: خدا فقط مي خواهد آلودگي را از شما خاندان بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند».

[اين آيه] در مورد پيامبر، علي، فاطمه، حسن و حسين - صلوات خدا بر همه آنان باد - است.(1)

ائمه اطهار عليهم السلام در موارد متعددي به عصمت خود تصريح كرده اند. از جمله در روايتي كه از امام علي عليه السلامنقل شده است، چنين مي خوانيم:

ص: 213

إِنَّ اللّه َ طَهَّرَنا وَ عَصَمَنا وَ جَعَلَنا شُهَداءَ عَلي خَلْقِهِ.(1)

خداوند، ما را پاكيزه داشته و از خطا حفظ كرده است. او ما را گواه بر آفريدگان خود قرار داده است.

امام سجاد عليه السلام در اين باره مي فرمايد:

الإِمامُ منِّا لايَكُونُ إِلاّ مَعْصُوما وَ لَيْسَتِ العِصْمَةُ فِي ظاهِرِ الخِلْقَةِ فَيُعْرَفُ بِها فَلِذكَ لايَكُونُ إِلاّ مَنْصُوصٌ.(2)

امام از ما جز معصوم نيست. عصمت در ظاهر آفرينش نيست تا كسي به آن شناخته شود. از اين رو، امام بايد [از جانب خدا نصب] و به او تصريح شود.

امام رضا عليه السلام نيز در روايتي، با توصيف امامان، ويژگي عصمت آنان را اين گونه بيان مي كند:

فَهُوَ مَعْصُومٌ مُؤَيَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ أَمِنَ مِنَ الخَطَاءَ وَ الزَّلَلِ وَ العِثارِ.(3)

امام، معصوم، تأييد شده، توفيق يافته و استوار شده است. او از اشتباه، لغزش و سقوط در امان است.

در پايان، براي روشن شدن مفهوم عصمت در آموزه هاي شيعي، توجه شما را به بياني از شيخ صدوق رحمه الله در الإعتقادات جلب مي كنيم:

به اعتقاد ما، پيامبران، رسولان، امامان و فرشتگان - صلوات خدا بر همه آنها باد - معصوم هستند و از هر گونه آلودگي پيراسته اند. آنها هيچ گناهي، چه كوچك و چه بزرگ، مرتكب نمي شوند و با آنچه خدا به آنها امر فرموده است، مخالفت نمي ورزند و به آنچه به آن امر شده اند، عمل مي كنند. هر كس عصمت آنان را در چيزي از احوال آنها نفي كند، ايشان را نشناخته است. ما معتقديم

ص: 214

آنها موصوف به كمال و تمامند و نسبت به ابتدا و انتهاي امور خود علم دارند. آنها را در مورد هيچ يك از احوالشان نمي توان به نقص، عصيان و ناداني متصف كرد.(1)

بر مدعيان دروغين امامت مي بستند و هم به شيعيان خود اعتماد و اطمينان مي بخشيدند.(1)

در اينجا براي روشن تر شدن بحث، به بخش هايي از ادعيه، زيارات و روايات نقل شده از امامان معصوم عليهم السلام كه در آنها به اين موضوع تصريح شده است، اشاره مي كنيم:

در يكي از زيارت هاي اميرمؤمنان علي عليه السلام كه از امام صادق عليه السلام نقل شده، خطاب به آن حضرت چنين آمده است:

السَّلامُ عَلي صاحِبَ الدَّلالاتِ وَ الآياتِ الباهِراتِ وَ المُعْجِزاتِ القاهِراتِ.(2)

سلام بر صاحب راهنماها و نشانه هاي آشكار و معجزه هاي چيره كننده.

در دعاي ندبه نيز خطاب به امام عصر عليه السلام چنين مي خوانيم:

يَا بنَ الاياتِ وَ البَيِّناتِ يَا بنَ الدَّلائِلِ الظّاهِراتِ، يَا بنَ البَراهِينِ الواضِحاتِ الباهِراتِ.(3)

اي زاده نشانه ها و معجزه ها! اي زاده دليل هاي آشكار! اي زاده برهان هاي روشن و خيره كننده!

در كتاب بصائر الدرجات، موارد متعددي از معجزه هاي امامان معصوم عليهم السلام نقل شده است كه از آن جمله مي توان به سبز شدن و ميوه دادن درخت

ص: 216

خشكيده به فرمان اميرمؤمنان علي عليه السلام، اطاعت درخت نخل از امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام و فرو ريختن خرماي قرمز و زرد براي آن دو امام و يارانشان؛(1) زنده شدن مرده و شفا يافتن كور مادرزاد و پيس به دست امام محمدباقر و امام جعفر صادق عليهماالسلام(2)

اشاره كرد.

در يكي از رواياتي كه در اين كتاب نقل شده است، ابوبصير چنين نقل مي كند:

بر اباعبدالله [امام جعفر صادق عليه السلام] و اباجعفر [امام محمد باقر] عليه السلام وارد شدم و عرضه داشتم: «شما وارث رسول خدا صلي الله عليه و آلههستيد؟» فرمود: «آري.» گفتم: «رسول خدا همه علومي را كه انبيا داشتند به ارث برده بود؟ فرمود: «آري.» گفتم: «آيا شما مي توانيد مردگان را زنده سازيد و كور مادرزاد و پيس را بهبود بخشيد؟» فرمود: «بله، به اذن خدا.» سپس فرمود: «نزديك من بيا، اي ابامحمّد!» پس دست خدا را بر چشم و صورت من كشيد و من خورشيد، آسمان، زمين، خانه ها و همه آنچه را در اتاق بود، ديدم. آن گاه فرمود: «آيا دوست مي داري اين گونه باشي و براي تو همان چيزي باشد كه ديگر مردم دارند و در روز قيامت هم آنچه بر مردم مي آيد، بر تو بيايد يا اينكه مي خواهي به همان وضعي كه بودي، برگردي و [در عوض] بهشت خالص از آن تو باشد؟» گفتم: «به همان وضعي كه بودم، برمي گردم.» پس دست خود را بر چشمم كشيد و به همان حالت پيشين باز گشتم.(3)

شيخ طوسي در كتاب الغيبة، ماجرايي را نقل مي كند كه از آن به خوبي مي توان به آشكار شدن معجزه ها و نشانه ها از سوي امامان معصوم عليهم السلامو هراس خلفاي جور از اين موضوع دست يافت. در اين حكايت كه محمد بن خالد برقي آن را از محمد بن غياث مهبلي نقل مي كند، چنين آمده است:

ص: 217

هنگامي كه هارون الرشيد، ابا ابراهيم [موسي بن جعفر] عليه السلام را زنداني كرد و آن حضرت در زندان نشانه ها و معجزه هايي را آشكار ساخت، رشيد شگفت زده شد. ازاين رو، يحيي بن خالد برمكي را فراخواند و به او گفت: اي اباعلي! آيا تو هم اين عجايبي را كه ما به آن گرفتار شده ايم، مي بيني؟ آيا درباره اين مرد تدبيري نمي انديشي كه ما را از اندوه او رهايي سازد؟...(1)

در باب «أنّهم أمان لأهل الأرض من العذاب» در كتاب بحار الأنوار نيز، بيش از شش روايت با همين مضمون نقل شده است.(1)

سرانجام در توقيع شريفي كه از سوي امام عصر عليه السلام خطاب به اسحاق بن يعقوب صادر شده، چنين آمده است:

وَ إِنِّي لَأَمانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ كَما أَنَّ النُّجُومَ أَمانٌ لِأَهْلِ السَّماءِ.(2)

و من اماني براي ساكنان زمين هستم همچنان كه ستارگان، اماني براي اهل آسمان هستند.

براي روشن شدن مضمون اين روايات بايد چند نكته را يادآور شويم:

1. در اين زمينه كه مراد از «اهل آسمان» در اين روايت چه كساني هستند، دو احتمال وجود دارد:

نخست اينكه اهل آسمان فرشتگان و ساير موجودات مجرد باشند؛ بر اين اساس، اين پرسش مطرح مي شود كه آيا منظور از آسمان همين افلاكي است كه محيط بر زمان ماست يا عالم ملكوتي است كه افقي عالي تر از افق عالم ملك و محسوس دارد. برخي مفسران بر اساس ظاهر برخي آيات به قول نخست و برخي ديگر به قول دوم متمايل شده اند.(3)

دوم اينكه اهل آسمان موجودات مادي شبيه ما انسان ها باشند. شايد بتوان از برخي روايات استفاده كرد كه موجودات جهان تنها به ساكنان كره زمين محدود نمي شود و در ديگر كرات هم موجوداتي زندگي مي كنند. در روايتي از اميرمؤمنان علي عليه السلام كه در ذيل آيه 6 سوره صافات نقل شده است، چنين مي خوانيم:

ص: 219

هذِهِ النُّجُومُ الَّتِي فِي السَّماءِ مَدائِنٌ مِثْلُ الْمَدائِنِ الَّتِي فِي الأَرْضِ مَرْبُوطَةٌ كُلِّ مَدِينَةٍ بِعَمُودَينِ مِنْ نُورٍ، طُولُ ذلِكَ العَمُودِ فِي السَّماءِ مَسِيرَةُ مِأَتَيْنِ وَ خَمْسِينَ سَنَةٍ.(1)

اين ستارگاني كه در آسمان هستند، شهرهايي مانند شهرهاي زمينند. هر يك از اين شهرها با دو ستون نور به يكديگر مرتبط مي شوند كه طول هر ستون در آسمان به اندازه مسافتي است كه در 250 سال پيموده مي شود.

2. همه كهكشان ها و منظومه هاي نامحدودي كه در آسمان ها وجود دارند، به وسيله نيروي جاذبه اي كه ميان هسته مركزي آن كهكشان يا منظومه و كرات پيرامون آن وجود دارد، حفظ مي شوند، تا آنجا كه اگر لحظه اي اين نيروي جاذبه قطع شود، همه كرات در هم مي ريزند و بر اثر برخورد با هم نابود مي شوند. خداوند اين موضوع را كه در علم جديد به تأييد رسيده است، بيش از هزار سال پيش از كشف نيروي جاذبه، در قرآن كريم تبيين كرده است؛ آنجا كه مي فرمايد:

اللّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّماواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها.(2)

خدا [همان] كسي است كه آسمان ها را بدون ستون هايي كه آنها را ببينيد، برافراشت.

با توجه به دو نكته ياد شده مي توان گفت استمرار حيات و بقاي ساكنان همه كرات به استمرار حالت تعادل ميان ستارگان، سيارگان و ديگر اجرام آسماني كه به وسيله نيروي جاذبه ميان كرات برقرار مي شود، بستگي دارد و اگر زماني اين ستارگان از بين بروند، به دليل از بين رفتن حالت تعادل، كرات ديگر نيز از بين خواهند رفت. براي مثال، اگر خورشيد به عنوان بزرگ ترين

ص: 220

ستاره منظومه شمسي، از بين برود، كره زمين و ديگر كرات اين منظومه بر اثر برخورد با يكديگر از بين مي روند و حيات ساكنان زمين به خطر مي افتد.(1)

3. خداي تعالي، ستارگان را قطب و محور منظومه ها و كهكشان هاي جهان قرار داده است و با وجود آنها حيات و بقاي سياره ها و ديگر اجرام آسماني كه در منظومه ها و كهكشان هاي بي شمار هستي قرار دارند، استمرار و دوام مي يابد. به همين ترتيب، اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام و به تعبير بهتر، حجت هاي الهي را نيز قطب و محور كل هستي قرار داده و همه نعمت ها، بركت ها و فيض هاي مادي و معنوي خود را به واسطه وجود آنها كه خليفه هاي خدا بر روي زمين هستند، نصيب بندگانش مي فرمايد.

اين موضوع از بسياري از روايات، ادعيه و زيارت هاي نقل شده از معصومين عليهم السلاماستفاده مي شود كه در اينجا به برخي از آنها اشاره مي كنيم.

امام علي عليه السلام در بخشي از روايت مفصلي كه به «حديث اربعمائة» شهرت يافته است در اين زمينه مي فرمايد:

بِنا يَفْتَحُ اللّهُ وَ بِنا يَخْتِمُ اللّهُ وَ بِنا يَمْحُو ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ بِنا يَدْفَعُ اللّهُ الزَّمانَ الْكَلِبِ وَ بِنا يُنْزِلُ الْغَيْثَ.(2)

خداوند به وسيله ما آغاز مي كند و به وسيله ما پايان مي دهد. به وسيله ما آنچه را بخواهد محو يا اثبات مي كند و به وسيله ما سختي ها و دشواري ها را برطرف مي سازد و به وسيله ما باران را فرو مي فرستد.

امام صادق عليه السلام به واسطه پدر بزرگوارش، از جد گرامي خود، امام سجاد عليه السلام در اين زمينه چنين روايت مي كند:

ص: 221

نَحْنُ الَّذِينَ بِنا يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَي الْأَرْضِ إِلاّ بِإِذْنِهِ وَ بِنا يُمْسِكُ الأَرْض أَنْ تَمِيدَ بِأَهْلِها وَ بِنا يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ تَنْشُرُ الرَّحْمَة وَ تَخْرُجُ بَرَكاتِ الأَرْضِ.(1)

ما كساني هستيم كه خداوند به وسيله ما، آسمان را از اينكه جز به اذن او بر زمين فرو افتد، نگه مي دارد و به وسيله ما، زمين را از اينكه ساكنانش را پريشان سازد، حفظ مي كند و به وسيله ما، باران را فرو مي فرستد، رحمتش را جاري مي سازد و بركات زمين را خارج مي كند.

در يكي از زيارت هاي امام حسين عليه السلام كه از امام صادق عليه السلام نقل شده و شيخ صدوق رحمه اللهروايت آن را صحيح ترين روايت ها دانسته است،(2) خطاب به امامان معصوم عليهم السلامچنين مي خوانيم:

بِكُمْ تُنْبِتُ الْأَرْضُ أَشْجارَها وَ بِكُمْ تُخْرُجُ الأَشْجارُ أَثْمارَها وَ بِكُمْ تُنْزِلُ السَّماءُ قَطْرَها وَ رِزْقَها وَ بِكُمْ يَكْشِفُ اللّهُ الْكَرْبَ وَ بِكُمْ يُنَزِّلُ اللّهُ الْغَيْثَ... .(3)

به واسطه شما درختان از زمين مي رويند؛ به واسطه شما درختان به بار مي نشينند و به واسطه شما آسمان قطرات [باران] و روزي اش را فرو مي ريزد. خداوند به واسطه شما غم و اندوه را برطرف مي سازد و به واسطه شما باران را نازل مي كند.

جالب توجه اينكه، در ادامه همين زيارت تصريح شده كه نه تنها نعمت هاي مادي بلكه همه آنچه خداوند براي بندگانش مقدر فرموده است، به وسيله امامان معصوم بر بندگان جاري مي شود:

إِرادَةُ الرَّبِّ فِي مَقادِيرِ أُمُورِهِ تَهْبِطُ إِلَيْكُمْ وَ تَصْدُرُ مِنْ بُيُوتِكُمْ وَ الصّادِرُ عَمّا فُصِّلَ مِنْ أَحْكامِ العِباد.(4)

ص: 222

اراده پروردگار در تقدير امورش و آنچه از احكام بندگان كه تفصيل يافته است، به سوي شما نازل و از خانه هاي شما صادر مي شود.

علامه مجلسي رحمه الله اين قسمت از زيارت ياد شده را اين گونه معنا مي كند:

مقدرات خداي تعالي در شب قدر بر شما نازل مي شود و... آفريدگان آنها را از شما اخذ مي كنند و فرامي گيرند.(1)

در روايت ديگري كه از امام حسن عسكري عليه السلام نقل شده است، در اين زمينه چنين مي خوانيم:

إِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَ تَعالي لَمْ يُخَلِّ الأَرْضَ مُنْذُ خَلَقَ آدَمَ عليه السلام وَ لايُخَلِّيها إِلي أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِن حُجَّةٍ للِّهِ عَلي خَلْقِهِ، بِهِ يُدْفِعُ الْبَلاءَ عَنْ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ بِهِ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ بِهِ يُخْرِجُ بَركاتِ الأَرْضِ.(2)

خداي تبارك و تعالي از زمان آدم تاكنون زمين را از حجت خودش بر آفريدگان خالي نگذاشته است و تا روز قيامت هم خالي نخواهد گذاشت. به واسطه اوست كه بلا را از اهل زمين دفع مي كند و به خاطر اوست كه باران را فرو مي فرستد و بركات زمين را بيرون مي آورد.

در بخشي از زيارت «جامعه كبيره» در اين باره چنين آمده است:

بِكُمْ فَتَحَ اللّهُ وَ بِكُمْ يَخْتِمُ وَ بِكُمْ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ بِكُمْ يُمْسِكَ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَي الأَرْضِ إِلاّ بِإِذْنِهِ وَ بِكُمْ يُنَفِّسُ الهَمَّ وَ يَكْشِفُ الضُّرَّ.(3)

خداوند به وسيله شما آغاز كرده است و به وسيله شما پايان مي دهد. به وسيله شما باران را نازل مي كند و آسمان را از اينكه جز به اذن او بر زمين فرو افتد، نگه مي دارد و به وسيله شما اندوه را مي برد و سختي ها را برطرف مي سازد.

ص: 223

در بخشي از دعاي «عديله»، موضوع ارتباط هستي و بقاي حجت حق، حضرت مهدي عليه السلام با بقا و هستي جهانيان چنين بيان شده است:

بِبَقائِهِ بَقِيتِ الدُّنْيا وَ بِيُمْنِهِ رُزِقَ الْوَري وَ بِوُجوُدِهِ ثَبَتَتِ الأَرْضُ وَ السَّماءُ.(1)

به بقاي او دنيا باقي است و به بركت او مردم روزي داده مي شوند و به وجود او آسمان و زمين پابرجاست.

4. همه آفريدگان براي استمرار حيات و بقايشان نيازمند فيض خداوندي هستند، به گونه اي كه اگر اين فيض يك لحظه قطع شود، هستي آنها به پايان مي رسد. از آنجا كه همه فيض هاي خداوندي به واسطه حجت هاي الهي به مردم مي رسد و همه بلاها و سختي ها به واسطه وجود آنها برطرف مي شود، اين موضوع كه بدون وجود حجت هاي الهي، حيات و بقاي ساكنان كره زمين به خطر مي افتد، كاملاً قابل تصور است.

افزون بر روايات ياد شده، دسته ديگري از روايات نيز وجود دارند كه در آنها با تعبيري ديگر، بر به هم پيوستگي بقا و حيات ساكنان كره زمين با بقا و حيات اهل بيت عصمت و طهارت: تأكيد شده است. در يكي از اين روايات، امام باقر عليه السلام از پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله نقل مي كند كه آن حضرت خطاب به امير مؤمنان علي عليه السلامفرمود:

إِنِّي وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِي وَ أَنْتَ يا عَلِيُ زَرُّ الْأَرْضِ - أَعْنِي أَوتادَها وَ جِبالَها- بِنا أَوْتَدَ اللّهُ الأَرْضَ أَنْ تَسِيخَ بِأَهْلِها، فَإِذا ذَهَبَ الإِثنا عَشَرَ مِنْ وُلْدِي ساخَتِ الأَرْضُ بِأَهْلِها وَ لَمْ يُنْظَرُوا.(2)

ص: 224

من و يازده تن از فرزندانم و تو اي علي! لنگرهاي زمين هستيم. خداوند به وسيله ما زمين را استوار كرده است كه ساكنانش را در دل خود فرو نبرد. هنگامي كه دوازده فرزندم از روي زمين بروند، زمين ساكنانش را در دل خود فرو مي برد و به آنها مهلت داده نمي شود.

اين روايت با اندك تغييري در صدر آن در منابع فراواني از رسول گرامي اسلام روايت شده است. آن حضرت در روايت ديگري مي فرمايد:

لَنْ يَزالَ هذَا الدِّينُ قائِماً إِلي إِثنا عَشَرَ مِنْ قُرَيْشٍ، فَإِذا مَضَوْا ساخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِها.(1)

تا پايان [امامت] دوازده تن از قريش، اين دين پا برجاست. هنگامي كه آنها رخت بربندند، زمين ساكنانش را در كام خود فرو مي برد.

در روايتي كه از امام صادق عليه السلام نقل شده است، آن حضرت در پاسخ اين پرسش كه: «آيا زمين بدون امام باقي مي ماند؟» مي فرمايد:

لَوْ بَقِيتِ الأَْرْضُ بِغَيْرِ إِمامٍ لَساخَتْ.(2)

اگر زمين خالي از امام بماند، فرو مي ريزد.

روايات بسياري با اين مضمون نقل شده اند كه به همين تعداد بسنده مي كنيم.(3)

ص: 225

روايات ديگري نيز به همين مضمون از امامان معصوم عليهم السلام نقل شده است كه از ذكر آنها خودداري و به همين مقدار بسنده مي كنيم.(1)

با توجه به روايات ياد شده مي توان گفت چون حجت هاي الهي تنها معيارهاي شناخت حق از باطل و معروف از منكرند، نجات و رستگاري نيز تنها در گرو پيروي و اطاعت از آنهاست. پس هر كس راهي جز راه آنها را بپيمايد و سر در گرو اطاعت كسي جز آنان بگذارد، جز گمراهي بهره اي نخواهد داشت.

قسمتي از زيارت «جامعه كبيره» كه از امام هادي عليه السلام نقل شده است، اين موضوع را به خوبي روشن مي سازد:

هَلَكَ مَنْ عاداكُمْ وَ خابَ مَنْ جَحَدَكُمْ وَ ضَلَّ مَنْ فارَقَكُمْ وَ فازَ مَنْ تَمَسَّكَ بِكُمْ وَ أَمِنَ مَن لَجِأَ إِلَيْكُمْ وَ سَلِمَ مَنْ صَدَّقَكُمْ وَ هُدِيَ مَنِ اعْتَصَمَ بِكُمْ مَنِ اتَّبَعَكُمْ فَالْجَنَّةُ مَأْوَيهُ وَ مَنْ خَالَفَكُمْ فَالنّارُ مَثْويهُ.(2)

هر كه با شما دشمني ورزيد، نابود شد؛ هر كه شما را تكذيب كرد، نوميد گشت؛ هر كه از شما دوري گزيد، گمراه شد؛ هر كس به شما تمسك جست، پيروز شد؛ هر كه به شما پناه آورد، ايمني يافت؛ هر كه شما را تصديق كرد، به سلامت رسيد؛ هر كه با شما همراه شد، هدايت يافت؛ هر كس شما را پيروي كرد، بهشت پناه گاه اوست و هر كس به مخالفت با شما برخاست، آتش جايگاه اوست.

تاريخ اسلام، بهترين گواه بر اين موضوع است كه چگونه كساني كه از هدايت هاي امامان عليهم السلام سر پيچيدند و حاضر به اطاعت آنها و پذيرش ولايتشان نشدند، به وادي گمراهي و سرگشتگي افتادند و سرانجام به ولايت طاغوت سر سپردند.

ص: 227

در مورد تشبيه دومي كه در كلام شيخ صدوق به آن اشاره شده بود؛ يعني «باب حطّه» بايد گفت «باب» در لغت به معناي جاي داخل شدن، در، آنچه با آن در بسته شود از چوب يا هر چيز ديگر و دروازه است. «حطّه» نيز مصدر از «حَطَّ، يَحِطُّ، حَطّاً» به معناي بار را بر زمين نهادن و فرود آمدن از بلندي است. البته به معناي فرو ريختن گناه نيز آمده است.(1)

پيش از بررسي رواياتي كه در اين زمينه از پيامبر اسلام و امامان معصوم عليهم السلامنقل شده، لازم به يادآوري است كه تعبير «باب حطّه» ريشه اي قرآني دارد، آنجا كه خداوند مي فرمايد:

وَ إِذْ قُلْنا ادخُلُوا هذِهِ الْقَرْيَةِ فَكُلُوا مِنها حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدَا وَ ادْخُلُوا البابَ سُجَّدا وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ وَ سَنَزِيدُ الُْمحْسِنِينَ.(2)

و [نيز به ياد آريد] هنگامي كه گفتيم: «بدين شهر درآييد و از هر جاي آن خواستيد، فراوان بخوريد و سجده كنان از در [بزرگ] درآييد و بگوييد [خداوندا ]گناهان ما را بريز تا خطاهاي شما را ببخشايم و [پاداش ]نيكوكاران را خواهيم افزود.

امين الاسلام طبرسي ذيل آيه ياد شده مي نويسد:

همه مفسران اتفاق دارند كه مراد از «قريه» در اين آيات «بيت المقدس» است و آيه كريمه «ادخلوا الأرض المقدسة؛ به سرزمين مقدس داخل شويد» آن را تأييد مي كند ... قتاده، حسن و بيشتر اهل علم مي گويند: معناي «حطّه» آن است كه خدايا گناه ما را فرو ريز. [به بيان ديگر] اين عبارت، امر به استغفار است. ابن عباس مي گويد: آنها (بني اسرائيل) مأمور شدند كه بگويند «اين امر حق

ص: 228

است.» [ولي] عكرمه مي گويد: آنها مأمور شدند كه بگويند «لا إله إلاّ اللّه» كه خود اين كلمات، گناه آنان را مي ريخت و چون همه اينها سبب ريختن گناه مي شود، تعبير به «حطّه» شده است.(1)

در روايات فراواني، اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام به «باب حطّه» يا دري كه ورود به آن موجب ريختن گناهان مي شود، تشبيه شده اند.

ابن عباس از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل مي كند كه فرمود:

مَنْ دانَ بِدِينِي وَ سَلَكَ مِنهاجِي وَ اتَّبَعَ سُنَّتِي فَلْيَدُنْ بِتَفْضِيلِ الأَئِمَّةِ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي عَلي جَمِيعِ أُمَّتِي فَإِنَّ مَثَلَهُمْ فِي هذِهِ الأُمَّةِ مَثَلُ بابِ حِطَّةٍ فِي بَنِي إِسْرائِيلِ.(2)

هر كس به دين من ايمان آورد، راه مرا بپيمايد و سنّت مرا پيروي كند، بايد به برتري امامان از خاندان من بر همه [افراد ]امتم باور داشته باشد. مثل آنها در اين امت مانند «باب حطّه» در بني اسرائيل است.

امام علي عليه السلام نيز در همين زمينه مي فرمايد:

هؤُلاءِ بَنُو إِسْرائِيلِ نُصِبَ لَهُمْ بابُ حِطَّةٍ وَ أَنْتُمْ يا مَعْشَرَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ نُصِبَ لَكُمْ بابُ حِطَّةِ أَهْلِ بَيْتِ مُحَمَّدٍ عليهم السلام وَ أُمِرْتُمْ بِاتِّباعِ هُداهُمْ وَ لُزوُمِ طَرِيقَتِهِمْ لِيُغْفَرَ لَكُمْ بِذلِكَ خَطاياكُمْ وَ ذُنُوبُكُمْ وَ لِيَزْدادَ الُْمحْسِنُونَ مِنْكُمْ وَ بابُ حِطَّتِكُمْ أَفْضَلُ مِنْ بابُ حِطَّتِهِمْ لِأَنَّ ذلِكَ كانَ بِأَخاشِيبَ وَ نَحْنُ النّاطِقُونَ الصّادِقُونَ المُؤْمِنوُنَ الْهادُونَ الْفاضِلُونَ.(3)

اين بني اسرائيل است كه براي آنها دري گشوده شد كه [ورود به آن ]گناهانشان را فرو مي ريخت. براي شما اي جماعت امت محمّد! دري گشوده شده است

ص: 229

كه گناهانتان را فرو مي ريزد. اين در، اهل بيت محمّد - بر آنها درود باد- هستند كه شما به پيروي از هدايت آنها و پيمودن راه آنها سفارش شده ايد تا بدين وسيله گناهان و خطاهاي شما بخشيده و [پاداش ]نيكوكارانتان افزوده شود. دري كه گناهان شما را فرو مي ريزد (باب حطّه)، از دري كه گناهان آنها را فرو مي ريخت، برتر است؛ زيرا آن از چوب بود و ما سخن گويان راست گو، مؤمن، هدايت گر و برتر هستيم.

در تفسير منسوب به امام حسن عسكري عليه السلام نيز ذيل آيه 58 سوره بقره آمده است:

إِعْتِقادُنا لِوِلايَتِهِما حِطَّةٌ لِذُنُوبِنَا وَ مَحْوٌ لِسَيِّئاتِنا.(1)

اعتقاد ما به ولايت محمد و علي، گناهان ما را فرو مي ريزد و بدي هاي ما را ناپديد مي كند.

با توجه به اين ويژگي اهل بيت عصمت و طهارت است كه در بخشي از زيارت جامعه كبيره مي خوانيم:

وَ جَعَلَ صَلوتَنا عَلَيْكُمْ وَ ما خَصَّنا بِهِ مِنْ وِلايَتِكُمْ طِيباً لِخَُلْقِنا وَ طَهارَةً لِأَنْفُسِنا وَ تَزْكِيَةً لَنا وَ كَفّارَةً لِذُنُوبَنا.(2)

و خداوند، درود (صلوات) ما بر شما و آنچه را از ولايت شما مخصوص ما كرد، مايه نيكويي آفرينش [خلق و خوي] ما، پاكي جان هاي ما، پاكيزگي و پيراستگي [روح] ما و پوشاننده گناهان ما قرار دارد.

ص: 230

در قسمتي از زيارت جامعه كبيره نيز از امامان معصوم عليهم السلام با همين تعبير ياد شده است.(1)

با توجه به اين ويژگي امامان معصوم عليهم السلام، مي توان گفت: امامان معصوم عليهم السلام از پيش خود نه چيزي مي گويند و نه كاري انجام مي دهند، بلكه آنها هر آن چه مي گويند و هر آن چه انجام مي دهند، همه به امر خداست. ازاين رو، آنها معيار تشخيص حق و باطل و بيان كننده حلال و حرام الهي اند و مردم با تسليم در برابر آن ها مي توانند به راحتي به راهي كه خشنودي خداوند در آن است، رهنمون شوند.

با توجه به همين موضوع، در بسياري از روايات بر مرجعيت امامان معصوم عليهم السلامدر تشخيص حق و باطل و تبيين حلال و حرام الهي تأكيد شده است.(2)

ص: 232

موضوع ياد شده برگرفته از روايات فراواني است كه به ويژه از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آلهنقل شده است. از جمله در يكي از اين روايات مي خوانيم:

نَظَرَ اللّه ُ (سُبْحانَهُ) إلي أَهلِ الأَرْضِ نَظْرَةً وَ اخْتارَنِي مِنْهُمْ، ثُمَّ نَظَرَ نَظْرَةً فَاخْتارَ عَلِيّاً أَخِي وَ وَزِيري وَ واّرِثِي، وَ وَصِيِّي وَ خَلِيفَتِي فِي أُمَّتي، وَ وَلِيِ كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي، مَنْ والاهُ فَقَد والَي اللّه َ وَ مَنْ عاداهُ فَقَدْ عادَي اللّه َ وَ مَنْ أَحَبَّهُ أَحَبَّهُ اللّه ُ وَ مَنْ أبْغَضَهُ أبْغَضَهُ اللّه ُ، لايُحِبُّهُ إِلاّكُلُّ مُؤْمِنٍ وَ لايُبْغِضُهُ إِلاّ كُلُّ كافِرٍ.(1)

خداوند سبحان نگاهي به زمينيان كرد و مرا از ميان آنها برگزيد. آن گاه نگاهي ديگر كرد و علي را (به عنوان) برادر، ياور، وارث، وصي، جانشين من در امتم و سرپرست هر مؤمن پس از من برگزيد. هر كس او را به سرپرستي گيرد، خدا را به سرپرستي گرفته و هر كس با او به دشمني برخيزد، با خدا به دشمني برخاسته است. هر كس او را دوست بدارد، خدا [هم] او را دوست مي دارد و هر كس با او دشمني كند، خدا [هم] با او دشمني مي كند. او را دوست ندارد مگر مؤمن و او را دشمن ندارد مگر كافر.

آن حضرت در روايت ديگري خطاب به اميرمؤمنان علي عليه السلاممي فرمايد:

يا عَلِيُّ لايُحِبُّكَ إِلاّ مَنْ طابَتْ وِلادَتُهُ وَلايُبْغِضُكَ إِلاّ مَن خَبُثَتْ وِلادَتُهُ وَ لايُوالِيكَ إِلاّ مُؤْمِنٌ وَ لايُعادِيكَ إِلاّ كافِرٌ.(2)

اي علي! تو را دوست ندارد مگر كسي كه از دامان پاكيزه اي به دنيا آمده و با تو كينه ورزي نمي كند، مگر كسي كه از دامان ناپاكي متولد شده است و تو را به سرپرستي نمي گيرد مگر مؤمن و با تو دشمني نمي كند مگر كافر.

در اين ميان، عبداللّه بن مسعود مي پرسد: اي فرستاده خدا! نشانه انسان هاي ناپاك و كافر در زمان حيات خودتان را كينه ورزي نسبت به علي و دشمني با او

ص: 234

بيان كردي. نشانه ناپاك و كافر پس از شما در حالي كه شخص با زبان اظهار اسلام مي كند، ولي آنچه را در دل دارد، پوشيده مي دارد، چيست؟ آن حضرت در پاسخ او، پس از معرفي جانشينان امام علي عليه السلاممي فرمايد:

لايُحِبُّهُم إلاّ مَنْ طابَتْ وَلادَتُهُ وَلايُبْغِضُهُم إِلاّ مَنْ خَبُثَتْ وِلادَتُهُ وَ لايُوالِيهِمْ إِلاّ مُؤمِنٌ وَ لايُعادِيهِم إِلاّ كافِرٌ.(1)

تنها كساني كه از داماني پاك به دنيا آمده اند، آنها را دوست دارند و تنها كساني كه از داماني ناپاك متولد شده اند، با آنها كينه ورزي مي كنند. تنها مؤمنان سرپرستي آنها را مي پذيرند و تنها كافران با آنها به دشمني برمي خيزند.

در بخشي از زيارت جامعه كبيره نيز در اين زمينه مي خوانيم:

مَنْ أَحَبَّكُمّ فَقَدْ أَحَبَّ اللّه َ وَ مَنْ أَبْغَضَكُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللّه َ.(2)

هر كس به شما مهر ورزد، به درستي به خدا مهر ورزيده و هر كس با شما دشمني كند، به درستي با خدا دشمني كرده است.

واجب است معتقد باشد... دستور آنها، دستور خدا؛ نهي آنها، نهي خدا؛ پيروي از آنها، پيروي از خدا؛ مخالفت با آنها، مخالفت با خدا؛ دوست آنها، دوست خدا و دشمن آنها، دشمن خداست.(1)

همه ويژگي هايي كه شيخ صدوق به آنها اشاره كرده، در روايات ذكر شده است كه در ادامه به برخي از آنها اشاره مي كنيم. پيش از بررسي روايات بايد توجه داشت كه اين ويژگي ها در فرموده خداي متعال ريشه دارد آنجا كه مي فرمايد:

يا أيُّها الَّذِينَ امَنُوا أَطِيعُوا اللّه َ و أطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنْكُم.(2)

اي كساني كه ايمان آورده ايد، خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياي امر خود را (نيز) اطاعت كنيد.

چنان كه در بررسي نخستين ويژگي امامان گفته شد، مراد از «أولي الأمر» در آيه، امامان از آل محمد عليهم السلام هستند. بر اساس اين آيه همچنان كه اطاعت خدا و رسول واجب است، اطاعت امامان هم واجب است و ميان اطاعت از آنها و اطاعت از خدا هيچ تفاوتي وجود ندارد.

روايات فراواني از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام نقل شده است كه از همه آنها برمي آيد كه اطاعت امامان هم سنگ اطاعت خداوند و مخالفت با آنها به منزله مخالفت با خداست. در اين مجال، به دو مورد از اين روايات كه برجستگي ويژه اي دارند، اشاره مي كنيم.

در روايت مفصلي كه سليم بن قيس از امام علي عليه السلام نقل كرده است، حضرت در جريان نبرد صفين و در پاسخ به نامه معاويه، جريان غديرخم را يادآور مي شود و مردم را با ذكر سوگند به خدا، گواه مي گيرد كه مگر رسول خدا صلي الله عليه و آلهدر آخرين خطبه خود نفرمود:

ص: 236

أَيُّها النّاسُ إِنِّي قَدْ تَرَكْتُ فِيكُم أَمْرَينِ [ثَقَلَينِ] لَنْ تَضِلُّوا ما [إنْ ]تَمَسَّكْتُم بِهِما: كِتابَ اللّه ِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ بَيْتِي، فَإِنَّ اللَّطيِفَ الخَبِيرِ قَدْ أَخْبَرَنِي وَ عَهِدَ إِلَيَّ أَنَّهُما لَنْ يَفْتَرِقا حَتّي يَرِدا عَلَيَّ الحَوْضَ.(1)

اي مردم! من در ميان شما دو چيز [گران سنگ] را به يادگار گذاشتم. تا زماني كه به آنها تمسك مي جوييد، هرگز گمراه نمي شويد؛ [آن دو چيز ]كتاب خداي عزّو جلّ و خاندانم [هستند]. همانا [خداي] لطيف و خبير به من خبر داد و با من پيمان بست كه اين دو از يكديگر جدا نمي شوند تا زماني كه در كنار حوض [كوثر] بر من وارد شوند.

مردم در پاسخ گفتند: به خدا ما شهادت مي دهيم كه همه آنچه گفتي از رسول خدا صلي الله عليه و آلهبود. آن گاه دوازده نفر از ميان جماعت برخاستند و گفتند: ما شهادت مي دهيم پيامبر خدا در آخرين خطبه اي كه در روز وفاتش بيان كرد، در پاسخ عمر بن خطاب كه پرسيد: اي رسول خدا [آيا آنچه گفتي] همه اهل بيت تو را شامل مي شود؟ فرمود:

لا، وَلكِنْ لِأَوْصِيائِي مِنْهُمْ عَلِيٌّ أَخِي وَ وَزِيرِي وَ وارِثِي وَ خَليفَتي فِي أُمَّتِي وَ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي وَ هُوَ أَوَّلُهُمْ وَ خَيْرُهُمْ ثُمَّ وَصِيُّهُ بَعْدُهُ ابْنِي هذا وَ أشارَ إلَي الحَسَنِ ثُمَّ وَصِيُّهُ [ابنِي] هذا وَ أَشارَ إِلي الحُسَينِ ثُمَّ وَصِيُّهُ ابنِي بَعْدُهُ سَمِيُّ أَخِي، ثُمَّ وَصِيُّهُ بَعْدُهُ سَمِيِّي¨ ثُمَّ سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِهِ واحِدٌ بَعْدَ واحِدٍ حَتّي يَرِدُوا عَلَيَّ الحَوْضَ، شُهَداءُ اللّه ِ فِي أَرْضِهِ وَ حُجَجُهُ عَلي خَلْقِهِ مَنْ أَطاعَهُم أَطاعَ اللّه َ وَ مَنْ عَصاهُمْ عَصَي اللّه َ.(2)

خير، [آنچه گفتم] براي اوصياي من است. يكي از آنها علي است كه برادرم، وزيرم، وارثم، خليفه ام در امتم و سرپرست هر مؤمن پس از من است. او

ص: 237

نخستين آنها و برترين آنهاست. آن گاه وصي پس از او اين پسرم - اشاره به حسن فرمود - سپس وصي او اين پسرم - اشاره به حسين فرمود - سپس وصي او فرزندم و هم نام برادرم [علي ]سپس وصي او هم نام من [محمد] و سپس هفت نفر از فرزندان او يكي پس از ديگري خواهند بود تا زماني كه در كنار حوض [كوثر] بر من وارد شوند. آنها گواهان خدا در زمين و حجت هاي او بر آفريدگانش هستند. هر كس آنها را اطاعت كند، خدا را اطاعت كرده است و هر كس به ستيز با آنها برخيزد، به ستيز با خدا برخاسته است.

در اين هنگام، هفتاد نفر از مجاهدان بدر و مانند آنها از مهاجران برخاستند و گفتند: ما [آنچه گفتي] به ياد مي آوريم و هرگز فراموش نمي كنيم. گواهي مي دهيم كه ما اين سخنان را از رسول خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - شنيديم.(1)

عبدالعظيم بن عبداللّه حسني نيز نقل مي كند كه بر آقايم علي بن محمد [هادي] عليهماالسلام وارد شدم و به ايشان گفتم: «مي خواهم دينم را بر شما عرضه كنم تا اگر پسنديده است، بر آن پايداري ورزم تا [روزي كه ]خداي عزّ و جلّ را ديدار كنم.» آن حضرت فرمود: «دينت را عرض كن.» پس گفتم: اقرار مي كنم و معتقدم كه «إِنَّ وَلِيَّهُمْ وَلِيُّ اللّه ِ وَ عَدُوَّهُم عَدُوُّ اللّه ِ وَ طاعَتَهُم طاعَةُ اللّه ِ وَ مَعْصِيَتَهُم

مَعْصِيَةُ اللّه ِ...؛ همانا دوستدار آنها دوستدار خدا، دشمنان آنها دشمن خدا، پيروي از آنها پيروي از خدا، و مخالفت با آنها مخالفت با خداست... .» در اين هنگام، علي بن محمد عليهماالسلامفرمود:

يا أَبَاالقاسِمَ هذا وَاللّه ِ دِينُ اللّه ِ الَّذِي ارْتَضاهُ لِعِبادِهِ فَأَثْبِتْ عليه ثَبَتَّكَ اللّه ُ بِالقَوْلِ الثابِتِ فِي الحَياةِ الدُّنيا وَ [فِي ]الآخِرَةِ.(2)

ص: 238

اي اباالقاسم! به خدا سوگند، اين همان ديني است كه خداوند از بندگانش مي پذيرد. پس بر آن پايدار باش. خداوند اعتقاد تو را در دنيا و آخرت پايدار بدارد.

افزون بر روايات ياد شده، روايات فراواني از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلامنقل شده است كه همگي مفاد اقراري را كه بر زبان عبدالعظيم حسني عليه السلام جاري شده است، تأييد مي كند.(1)

«حجت» در لغت به معني دليل، برهان و راهنما است. به عبارت ديگر، «آنچه به آن دعوي يا مطلبي را ثابت كنند»، حجت گويند.(1)

راغب اصفهاني، حجت را اين گونه معنا كرده است:

راهنمايي آشكار به راه مستقيم و آنچه به وسيله آن مي توان به درستي يكي از دو مخالف پي برد.(2)

در روايات آمده است كه خداوند تعالي دو حجت بر بندگانش دارد: يكي حجت آشكار كه رسولان، پيامبران و امامان هستند و ديگري حجت پنهان كه عقل و خرد انسان است. از امام موسي كاظم عليه السلام در اين زمينه چنين نقل شده است:

إِنَّ لِلّهِ عَلَي النّاسِ حُجَّتَيْنِ: حُجَّةٌ ظاهِرةٌ و حُجَّةٌ باطِنَةٌ. فَأَمّا الباطِنَةُ فَالرُّسُلُ وَ الأَنبِياءُ وَ الأَئِمَّةُ و أَمَّا الباطِنَةُ فَالْعُقُولُ.(3)

براي خدا بر مردم دو حجت است: حجتي آشكار و حجتي پنهان. حجت پنهان رسولان، پيامبران و امامان، و حجت پنهان خردها هستند.

در آموزه هاي اسلامي، موضوع «حجت» از جايگاه و اهميت بسزايي برخوردار است و در آيات قرآن، روايات و ادعيه به جا مانده از معصومان عليهم السلام، از زواياي مختلف به اين موضوع پرداخته شده است. به دليل

ص: 240

جايگاه و اهميت اين موضوع، برخي مجموعه هاي روايي شيعه از جمله الكافي، بخشي را با عنوان «كتاب الحجة» به بيان روايات مربوط به اين موضوع اختصاص داده اند.(1)

مهم ترين مباحثي كه در اين زمينه در آموزه هاي قرآني و روايي مطرح شده، به شرح زير است:

رَسُولاً مُنْذِرا و أقَمْتَ لَنا عَلَما هادِيا فَنَتَّبِعَ اياتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزي»(1)...

.(2)

و براي هريك از آنان شريعتي و روشي معين كردي و برايش جانشيناني نگهبان انتخاب كردي تا هر كدام يكي پس از ديگري، در مدتي معين دينت را برپا دارند و حجت بر بندگانت باشند تا حق از جايگاه خود خارج نشود و باطل بر حق مداران چيره نگردد و كسي نتواند بگويد: «چرا پيامبري هشداردهنده به سوي ما نفرستادي و نشانه اي هدايتگر براي ما به پا نداشتي تا پيش از آنكه خوار و رسوا شويم، از آياتت پيروي كنيم؟»

وَ اللّه ِ ما تَرَكَ اللّه ُ أَرضَا مُنذُ قَبَضَ آدَمَ عليه السلام إِلاّ وَ فيها إِمامٌ يُهتَدي بِهِ إِليَ اللّه ِ وَ هُوَ حُجَّتُهُ عَلي عِبادِهِ، وَ لاتَبقَي الأَرضُ بِغَيرِ إِمامٍ حُجَّةٍ لِلّهِ عَلي عِبادِهِ.(1)

به خدا سوگند، خداوند از روزي كه آدم عليه السلام قبض [روح] شد، هيچ سرزميني را از پيشوايي كه [مردم] به وسيله او به سوي خدا هدايت مي شوند، خالي نگذاشته است. اين پيشوا، حجت خدا بر بندگانش است و هرگز زمين بدون امامي كه حجت خدا بر بندگانش باشد، باقي نمي ماند.

امام صادق عليه السلام نيز در همين زمينه مي فرمايد:

ما زالَتِ الْأَرْضُ إِلاّ وَلِلّهِ تَعالي ذِكْرُهُ فِيها حُجَّةٌ يُعَرِّفُ الْحَلالَ وَ الْحَرامَ وَ يَدْعُو إِلي سَبِيلِ اللّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ لايَنْقَطِعُ الْحُجَّةُ مِنِ الأَرْضِ إِلاّ أَرْبَعِينَ يَوْما قَبْلَ يَوْمِ الْقِيامَةِ. فَإِذا رَفَعَتِ الْحُجَّةُ أُغْلِقَ بابُ التَّوْبَةِ وَ لَنْ يَنْفَعَ نَفْسا إِيمانُها لَمْ تَكُنْ امَنَتْ مِن قَبْلِ أَنْ تَرْفَعَ الْحُجَّةُ.(2)

تا زماني كه زمين پابرجاست، در آن براي خداي تعالي حجتي است كه حلال و حرام را [به مردم] مي شناساند و [آنها را] به راه خدا فرامي خواند. حجت خدا از روي زمين برداشته نمي شود مگر تا چهل روز پيش از برپايي رستاخيز. پس آن گاه كه حجت خدا برداشته شد، در توبه بسته مي شود و ايمان كسي كه پيش از برداشته شدن حجت ايمان نياورده است، براي او سودي نخواهد داشت.

نياز هميشگي به حجت هاي الهي ريشه در اين واقعيت دارد كه آدمي براي پيمودن مسير هدايت و دست يافتن به حقيقت هستي همواره نيازمند راهنمايي انسان هاي شايسته اي است كه از سوي خداي متعال به اين منظور برگزيده شده و رسالت هدايت و راهبري آدميان را برعهده گرفته اند.

ص: 243

پرسشي كه در اينجا ممكن است مطرح شود اين است كه با وجود كتاب هاي آسماني چه نيازي به اين انسان هاي برگزيده وجود دارد؟ در پاسخ اين پرسش بايد گفت: اولاً كتاب هاي آسماني خود نيازمند مفسر و مبيّن هستند و ثانيا اين كتاب ها بدون وجود حجت هاي الهي دچار تحريف و تبديل يا تأويل و تفسيرهاي بي اساس مي شوند تا آنجا كه حق بر مردم مشتبه شده و انسان ها بيش از پيش دچار سردرگمي مي گردند. ازاين رو، همواره بايد در كنار كتاب هاي آسماني انسان هاي برگزيده اي به عنوان مفسر و مبين كلام خدا وجود داشته باشد.

قرآن كريم نيز به اين واقعيت توجه كرده و رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله را عهده دار تبيين و توضيح آنچه بر مردم نازل شده، قرار داده است:

وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ.(1)

و اين قرآن را به سوي تو فرود آورديم تا براي مردم آنچه را به سوي ايشان نازل شده است توضيح دهي، و اميد كه آنان بينديشند.

بديهي است، پس از رسول خدا صلي الله عليه و آله هم بايد همواره كساني وجود داشته باشند كه با تبيين و تفسير قرآن مردم را در پيمودن طريق هدايت ياري و آنها را از افتادن به راه هاي انحرافي حفظ كنند.

از برخي مناظره هاي ياران امامان معصوم عليهم السلام با مخالفان خود كه محتواي آنها به تأييد امامان رسيده است، نيز مي توان به چرايي نياز هميشگي بشر به حجت هاي الهي پي برد. گزارش يكي از اين مناظره ها را مرور مي كنيم:

منصور بن حازم گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم: همانا خدا برتر و بزرگوارتر از اين است كه به آفريدگانش شناخته شود، بلكه آفريدگان به خدا شناخته مي شوند. [آن حضرت] فرمود: راست گفتي. عرض كردم: كسي كه بداند

ص: 244

براي او پروردگاري است سزاوار است كه بداند براي آن پروردگار خشنودي و خشم است و خشنودي و خشم او جز به وسيله وحي يا فرستاده او شناخته نمي شود. كسي كه بر او وحي نازل نمي شود بايد كه در جست وجوي پيامبران باشد و چون ايشان را بيابد بداند كه ايشان حجت خدايند و اطاعتشان لازم است.

من به مردم (سنيان) گفتم: آيا شما مي دانيد كه رسول خدا صلي الله عليه و آله حجت خدا بر آفريدگانش بود؟ گفتند: آري. گفتم: هنگامي كه رسول خدا صلي الله عليه و آلهدرگذشت حجت خدا بر آفريدگانش كيست؟ گفتند: قرآن. [گفتم:] من در قرآن نظر كردم و

ديدم مرجئه،(1)

قدريه(2) و [حتي ]زنديقي(3) كه به آن ايمان ندارد، در مناظره

ص: 245

براي غلبه بر ديگران به آن استدلال مي كنند، پس دانستم كه قرآن بدون قيّم (برپادارنده) حجت نيست و هر چه آن برپا دارنده درباره قرآن بگويد، حق است. آن گاه به ايشان گفتم: برپادارنده قرآن كيست؟ گفتند: ابن مسعود قرآن را مي دانست، عمر هم مي دانست، حذيفه هم مي دانست. گفتم: تمام قرآن را؟ گفتند: نه، [گفتم:] من كسي را جز علي عليه السلام نديدم كه بگويد همه قرآن را مي داند. و هنگامي كه در ميان مردم چيزي رخ مي داد كه [همه در پاسخ آن در مي ماندند و به هر كس مراجعه مي كردند] مي گفت: نمي دانم [تنها او بود] كه مي گفت: مي دانم. پس گواهي مي دهم كه علي عليه السلامبرپادارنده قرآن، [امام ]مفترض الطاعة و حجت بر مردم پس از رسول خدا صلي الله عليه و آله بود. هر آنچه او درباره قرآن بگويد حق است. آن گاه حضرت فرمود: خدايت رحمت كند.(1)

از اين مناظره نيز مي توان دريافت كه كتاب الهي به تنهايي براي هدايت بشر كافي نيست و همواره بايد در ميان مردم كسي كه آشنا به كتاب خداست حضور داشته باشد تا با تبيين و تفسير آن كتاب، راه هدايت را به انسان ها نشان دهد.

امام موسي بن جعفر عليهماالسلام نيز در اين زمينه مي فرمايد:

مَنْ ماتَ بِغَيْرِ إمامٍ ماتَ مِيتَةً جاهِلِيَّةً، إمامَ حَيٍّ يَعْرِفُهُ. فَقُلتُ: لَمْ أَسْمَعْ أَباكَ يَذْكُرُ هَذا - يِعنِي إماما حَيّا - فَقالَ: قَدْ وَاللّهِ قالَ ذلِكَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله، قالَ: وَ قالَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله: مَنْ ماتَ وَ لَيْسَ لَهُ إمامٌ يَسْمَعُ لَهُ وَ يَطِيعُ ماتَ مِيتَةً جاهِليّةً.(1)

هر كس بدون امام بميرد به مرگ جاهليت مرده است؛ امام زنده اي كه او را بشناسد. پس گفتم: از پدرتان نشنيدم كه اين لفظ - يعني امام زنده - را ذكر كرده باشد. فرمود: به خدا قسم كه آن را رسول خدا صلي الله عليه و آله ذكر كرد. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: هر كس بميرد و امامي كه سخنش را بشنود و از او اطاعت كند، نداشته باشد، به مرگ جاهليت مرده است.

امام رضا عليه السلام به نقل از امام باقر عليه السلام چنين روايت مي كند: «إنّ الحُجَّةَ لاتَقُومُ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلي خَلقِهِ إِلاّ بِإِمامٍ حَيٍّ يَعرِفُونَهُ؛ حجت خداوند - عزّ و جلّ - بر مردم اقامه نمي شود مگر با امام زنده اي كه او را مي شناسند».(2)

با توجه به آنچه در زمينه نياز هميشگي مردم به حجت گفته شد و همچنين با توجه به روايت نقل شده از امام موسي بن جعفر عليهماالسلام كه در آن بر موضوع پيروي و اطاعت از امام تأكيد شده بود، فلسفه لزوم زنده بودن حجت هاي الهي روشن مي شود.

نهان زيستي (غيبت) را برمي گزينند. اين موضوع گاه به صورت كلي و بيان اصل امكان غيبت حجت هاي الهي و گاه به صورت مصداقي و بيان موارد غيبت آنان در تاريخ، در روايات آمده است. يكي از مواردي كه در آن به اصل اين موضوع اشاره شده، روايتي است كه در آن، به نقل از امام علي عليه السلامچنين آمده است:

أَللّهُمَّ بَلي، لاتَخلُو الأَرضُ مِن قائِمٍ لِلّهِ بِحُجَّةٍ؛ إِمّا ظاهِرا مَشهُورا، وَ إِمّا خائِفا مَغمُورا، لِئَلاّ تَبْطُلَ حُجَجُ اللّه ِ وَ بَيِّناتُهُ... .(1)

بلي، زمين تهي نماند از كسي كه حجت بر پاي خداست، پايدار و شناخته است و يا ترسان و پنهان از ديده هاست، تا حجت خدا باطل نشود و نشانه هايش از ميان نرود... .

در روايت ديگري كه از امام صادق عليه السلام نقل شده است، در اين زمينه چنين مي خوانيم:

وَ لَمْ تَخْلُ الأَرْضُ مُنْذُ خَلَقَ اللّهُ ادَمَ مِنْ حُجَّةٍ لِلّهِ فِيها ظاهِرٌ مَشْهُورٌ أَوْ غَائِبٌ مَسْتُورٌ، وَ لاتَخْلُو إِلي أَنْ تَقُومَ السّاعَةُ مِنْ حُجَّةِ اللّهِ فِيها، وَ لَولا ذلِكَ لَمْ يُعْبَدِ اللّهُ.(2)

از زماني كه خداوند آدم را آفريد تاكنون زمين از حجت خدا خالي نمانده است، خواه آن حجت آشكار و شناخته شده باشد، خواه غايب و پنهان [از ديده ها]. و تا روزي هم كه قيامت برپا شود، زمين از اين حجت هاي الهي خالي نخواهد ماند. اگر اين گونه نبود، خدا پرستيده نمي شد.

ص: 248

افزون بر اين روايات كه در آنها به اصل امكان غيبت حجت هاي الهي پرداخته شده است، روايات فراواني وجود دارد كه در آنها از موارد غيبت حجت هاي خدا در طول تاريخ سخن گفته شده است.

شيخ صدوق رحمه الله در كتاب خود پس از بيان مقدمه اي طولاني درباره علت تأليف كتاب و پاسخ به برخي شبهه هايي كه فرقه هاي مختلف در زمينه غيبت امام دوازدهم عليه السلام مطرح مي كنند، به بيان موارد غيبت پيامبران و حجت هاي الهي در طول تاريخ مي پردازد و با بهره گيري از روايات به تفصيل در مورد غيبت ادريس، نوح، صالح، ابراهيم، يوسف، موسي و... عليهم السلام سخن مي گويد.(1)

در اينجا ممكن است اين پرسش مطرح شود كه در صورت غيبت حجت هاي الهي - با همه نقش هاي گسترده اي كه آنها در جوامع انساني دارند - مردم چگونه از وجود آنها بهره مند مي شوند؟

در پاسخ اين پرسش چند نكته را يادآور مي شويم:

1. بسياري از اموري كه در روايات از آنها به عنوان فوايد و آثار وجودي حجت هاي الهي و پيشوايان معصوم عليهم السلام ياد شده است، در زمان غيبت نيز استمرار دارند و غيبت ظاهري امام هيچ تأثيري در آنها ندارد. به بيان ديگر، اگرچه مردم در زمان غيبت به ظاهر از وجود امام محروم مي شوند، ولي آثار و بركات متعدد وجود امام - كه پيش از اين به تفصيل درباره آنها سخن گفتيم،(2)

همچنان شامل حال جهان و جهانيان مي شود و مردم پيوسته از آثار مادي و معنوي وجود امام بهره مند مي گردند. چنان كه مردم در زماني كه خورشيد در پشت ابر است و در ظاهر ديده نمي شود، از بركات بي شمار خورشيد

ص: 249

برخوردار مي شوند. اين موضوعي است كه در روايات متعددي بر آن تصريح شده است كه از آن جمله مي توان به موارد زير اشاره كرد:

پيامبر گرامي اسلام در پاسخ اين پرسش جابر بن عبدالله انصاري كه «آيا شيعيان آخرين امام، در زمان غيبتش از او بهره مند مي شوند؟» مي فرمايد:

إي وَالَّذِي بَعَثَنِي بِالنُّبُوَّةِ إِنَّهُمْ لَيَسْتَضِيئُونَ بِنُورِهِ وَ يَنْتَفِعُونَ بِوِلايَتِهِ فِي غَيْبَتِهِ كَانْتِفاعِ النّاسِ بِالشَّمْسِ وَ إِنْ تَجَلَّلَها سَحابٌ.(1)

آري، سوگند به پروردگاري كه مرا به پيامبري برانگيخت، مردم در زمان غيبت او از نورش روشنايي مي گيرند و از ولايتش بهره مند مي شوند، چنان كه از خورشيد در زماني كه ابرها آن را پوشيده اند، استفاده مي كنند.

امام صادق عليه السلام نيز در ادامه روايتي كه پيش از اين نقل شد، در پاسخ اين پرسش راوي كه «مردم چگونه از حجتي كه غايب و پنهان [از ديده ها]ست بهره مند مي شوند؟» مي فرمايد:

كَما يَنْتَفِعُونَ بِالشَّمْسِ إِذا سَتَرَها السَّحابِ.(2)

آن چنان كه از خورشيد در زماني كه ابرها آن را پوشانده اند استفاده مي كنند.

در توقيع شريفي كه از ناحيه مقدسه خطاب به اسحاق بن يعقوب صادر شده است، چنين مي خوانيم:

وَ أَمّا وَجْهُ الاْءِنْتِفاعِ بِي فِي غَيْبَتِي فَكَالاْءِنْتِفاعِ بِالشَّمْسِ إِذا غَيَّبَتْها عَنِ الْأَبْصارِ السَّحابُ.(3)

ص: 250

اما چگونگي بهره مند شدن از من در [زمان ]غيبتم بسان بهره مند شدن از خورشيد است هنگامي كه ابرها آن را از ديدگان پنهان داشته اند.

با نگاهي اجمالي به ويژگي هاي دوازده گانه امامان معصوم عليهم السلام كه شيخ صدوق رحمه اللهاعتقاد به آنها را از لوازم معرفت امام برشمرده است، درمي يابيم كه غيبت امام در بسياري از آنها تأثيري ندارد و اين ويژگي ها در هر حال براي آنها ثابت است. به بيان ديگر آنها در حال غيبت و حضور، واليان امر، گواهان بر مردم، راهنمايان به سوي خدا، جايگاه هاي علم الهي، پايه هاي توحيد، صاحبان معجزه ها و نشانه ها، مايه هاي ثبات و پايداري جهان، وسيله هاي نجات و رستگاري امت و سرسپردگان امر الهي هستند و مردم از همه اين ويژگي هاي آنها بهره مند مي شوند.

2. بي ترديد مردم در زمان غيبت، از بسياري از فوايد و آثار وجودي حجت هاي الهي نظير بيان حلال وحرام الهي، تبيين و تفسير كتاب آسماني، برپاداشتن حدود الهي، اجراي احكام خدا و... محروم مي شوند، ولي اين بدان معنا نيست كه مردم در زمان غيبت به حال خود واگذاشته شده و در وادي ناداني و گمراهي رها شده اند. مطالعه تاريخ غيبت امام دوازدهم نشان مي دهد كه اجداد طاهرين آن امام

سال ها پيش از آغاز غيبت، مردم را براي اين دوران آماده كرده و با معرفي فقها به عنوان نايبان عام امامان معصوم، تكليف آنها را در زمان غيبت روشن ساخته اند.(1)

3. درست است كه برخي از آثار و فوايد وجودي حجت خدا؛ مانند ولايت سياسي و اداره امور جامعه؛ ولايت تشريع و تبيين حكم الله واقعي؛

ص: 251

بيان معناي دقيق آيات كتاب خدا و تفسير و تأويل آنها و... به حضور عيني و ملموس او در جامعه بستگي دارد، ولي بايد توجه داشت كه سبب محروميت جوامع انساني از آثار و فوايد يادشده، خود مردم بوده اند و اگر آنها در پي بهره مند شدن از اين آثار و فوايد هستند، بايد تلاش كنند كه موانع غيبت برطرف و در ظهور آخرين حجت خدا تعجيل شود.

إِنّما كُلِّفَ النّاسُ ثَلاثَةً: مَعْرِفَةَ الأَئمَّةِ و التَّسليِمَ لَهُم فِيما وَرَدَ عَلَيهِمْ و الرَّدَ إِلَيهِمْ فيِما اخْتَلَفُوا فِيه.(1)

مردم تنها به سه چيز تكليف شده اند: شناخت امامان؛ تسليم شدن به ايشان در آنچه بر آنها وارد مي شود و رجوع به آنها در آنچه در آن اختلاف دارند.

در قسمتي از زيارت آل ياسين كه از امام عصر عليه السلام نقل شده است، پس از آنكه تك تك امامان را به عنوان حجت خدا مي خوانيم و بر اين موضوع گواهي مي دهيم، خطاب به آنها مي گوييم:

فَالحَقُّ ما رَضِيتُمُوهُ وَ الباطِلُ ما أَسخَطْتُمُوهُ وَ المَعرُوفُ ما أَمَرتُمْ بِهِ وَ المُنكَرُ ما نَهَيتُمْ عَنهُ.(2)

حق آن است كه شما از آن خشنود شويد و باطل آن است كه شما از آن به خشم آييد. معروف آن است كه شما بدان امر كنيد و منكر آن است كه شما از آن نهي كنيد.

همچنين در بخشي از زيارت جامعه كبيره خطاب به حجت هاي الهي عرضه مي داريم: «وَ الحَقُّ مَعَكُم وَ فيكُمْ وَ مِنْكُمْ وَ إِلَيْكُمْ و أنْتُمْ أهْلُهُ و مَعْدِنُهُ؛ حق با شما، در شما، از شما و به سوي شماست و شما اهل حق و معدن آن هستيد».(3)

راهنمايي حجت هاي الهي بي نياز نخواهد شد. امام صادق عليه السلام در اين زمينه مي فرمايد:

مازالتِ الأَرضُ إِلاّ و لِلّهِ فِيها الحُجَّةُ يُعَرِّفُ الحَلالَ وَ الحَرامَ و يَدعُو النّاسَ إِلي سَبيلِ اللّهِ.(1)

تا زماني كه زمين پابرجاست، در آن، براي خدا حجتي است كه حلال و حرام را به مردم مي شناساند و آنها را به راه خدا فرا مي خواند.

آنچه گذشت، بخش كوچكي از معارف ارزشمندي است كه در آموزه هاي اسلامي درباره حجت هاي الهي آمده است. همين اندك نيز به خوبي نقش و جايگاه آنان را در هستي نشان مي دهد و روشن مي سازد كه ما منتظر ظهور چه شخصيتي هستيم. شخصيتي كه در عين غيبت ظاهري، در لحظه لحظه زندگي ما نقش دارد و همه خيرات و بركات مادي و معنوي به وسيله او به ما مي رسد. بي ترديد، چنين انتظاري آثار بسيار ارزشمندي در زندگي فردي و اجتماعي منتظران خواهد داشت. آثاري كه در هيچ يك از انتظارهايي كه ديگر اديان و مكتب ها، آن را تبليغ مي كنند، يافت نمي شود.

ص: 254

ص: 256

الصبح؛ صبح روشن شد.» يا «أسفرت المرأة من وجهها؛ زن روي باز كرد و صورتش نمايان شد».(1)

تفاوت اين دو آن است كه: «سفر» به معناي كشف ظاهري و مادي و «فسر» به معني كشف باطني و معنوي به كار مي رود. چنان كه راغب اصفهاني مي گويد: «فسر به معناي اظهار معناي معقول است».(2)

دو - معناي اصطلاحي تفسير: در مورد معناي اصطلاحي تفسير، مفسران علوم قرآني(3)

نظرات گوناگوني دارند، ولي با بررسي احوال مفسران در قرون مختلف و بررسي عملكرد ايشان در كتاب هاي تفسير، تعريفي واحد از علم تفسير حاصل مي شود. هرچند كه ايشان به الفاظ و شكل هاي مختلف از آن تعبير كرده باشند. اين تعريف واحد «بيان مقصود الهي از الفاظ و آيات قرآن كريم» است.

چنان كه ملاحظه مي شود در اينجا نوعي ارتباط و هماهنگي ميان معناي اصطلاحي تفسير و معناي لغوي و لفظي آن يعني «كشف و بيان» وجود دارد.

نقش تفسير، پرده برداري از مدلول لفظ و بيان معناي آن است. در نتيجه بيان معناي ظاهري لفظ كه از ظاهر كلام به ذهن مي رسد، تفسير ناميده نمي شود و به تعبير شهيد صدر، كشف و بيان در معناي آن است. در نتيجه واژه «بيان» در معناي كلمه تفسير، به وجود درجه اي از خفا و پيچيدگي در معنا

ص: 258

اشاره دارد به گونه اي كه اين پنهان بودگي و پيچيدگي از طريق عمل تفسير، كشف و بر طرف مي گردد. البته در برخي موارد ذكر معناي ظاهر نيز تفسير و اظهار امر پنهان محسوب مي شود؛ زيرا گاهي اوقات نوعي خفا و پيچيدگي در كلام ظاهر نيز وجود دارد كه احتياج به اظهار و روشنگري دارد.

بنابراين، تفسير، مفهومي نسبي است؛ چرا كه معناي واحد ممكن است نسبت به شخصي احتياج به بيان و پرده برداري داشته باشد، در حالي كه نسبت به شخص ديگر چنين نيازي نباشد.

در مجموع به نظر مي رسد بهترين معنا براي واژه «تفسير»، معناي اخير باشد كه مورد تأييد بسياري از مفسران و دانشمندان علوم قرآني قرار گرفته و منظور ما در اين فصل نيز همين معناست.

مراد از تأويل، برگرداندن ظاهر لفظ از معناي اصلي به معنايي است كه دليلي بر آن قائم است، كه اگر آن دليل نباشد، نبايد از معناي ظاهري لفظ دست كشيد.(1)

با توجه به آنچه از كتاب هاي لغت نقل شد، مي توان گفت مجموعاً چهار معنا براي تأويل ارائه شده است:

1. مرجع و عاقبت؛ 2. سياست كردن؛ 3. تفسير و تدبير؛ 4. انتقال از معناي ظاهري لفظ به معناي غيرظاهر.

در ميان معاني چهارگانه يادشده، آنچه مي تواند در تأويل كلام كاربرد داشته باشد، معناي اول، سوم و چهارم است و معناي دوم به تأويل كلام ارتباطي ندارد.

دو - معناي اصطلاحي تأويل: اين واژه هفده مرتبه، در هفت سوره و پانزده آيه از قرآن كريم به كار رفته است. اين كاربردها را مي توان به صورت زير خلاصه كرد:

- تأويل قول؛(2)

- تأويل فعل؛(3)

- تأويل رؤيا.(4)

مفسران و دانشمندان علوم قرآني درباره معناي تأويل در اين آيات نظرهاي گوناگوني داده اند.(5)

در مجموع اگر بيان مصاديق خارجي آيات را

ص: 260

جزو معاني باطني آيات در نظر بگيريم مي توان گفت واژه تأويل به معناي تبيين معاني باطني و مصاديق مختلف آيات قرآن كريم است و اين همان معنايي است كه در اين فصل از اين واژه مد نظر است.

در بسياري از روايات تفسيري در زمينه مهدويت تأويل هاي مختلفي از آيات قرآن ارائه شده كه اين تأويل ها شامل موارد ذيل است:

الف) گاهي آيه شريفه داراي مصاديق فراواني در خارج است و بر همه آنها منطبق مي شود كه يكي از اين مصاديق مربوط به بحث مهدويت مي شود. يا تحقق مفاد آيه شريفه بر دوران هاي مختلفي قابل انطباق است كه يكي از اين دوران ها مربوط به دوره امام مهدي عليه السلام مي باشد. به عنوان مثال در برخي روايات تفسيري شيعه در ذيل آيه 159 سوره نساء، تحقق و وقوع مفاد آيه مذكور در دوران رجعت دانسته شده است.

ب) ممكن است آيه شريفه داراي مصاديق مختلفي باشد يا مفاد آيه بر دوران هاي متفاوتي منطبق باشد، ولي مصداق اتم و اكمل آن، در روايات تفسيري، بر امام مهدي عليه السلام و مسائل مرتبط با آن حضرت انطباق يافته است. برخي روايات تفسيري شيعه در ذيل آيه 69 سوره نساء اين چنين مي باشند.

ج) گاهي نيز مصداق و تحقق عيني مفاد آيه منحصر به دوران امام زمان عليه السلام است كه روايات تفسيري به بيان اين مطلب پرداخته اند؛ از جمله اين موارد برخي روايات تفسيري شيعه در ذيل آيه 33 سوره توبه است كه تحقق اين آيه را در زمان ظهور مهدي

موعود عليه السلام دانسته اند. بنابراين، اگر در اين فصل مشاهده مي شود كه بسياري از روايات تفسيري به تأويل آيات پرداخته اند منظور از تأويل، يكي از موارد سه گانه ياد شده است.

ص: 261

در كتاب الآيات الباهرة في بقية العترة الطاهرة (تفيسر آيات القرآن في المهدي صاحب الزمان)، اثر آقاي سيد داود ميرصابري كه به باورنويسنده آن، كامل كننده كتاب هايي است كه پيش از اين كتاب اين زمينه نوشته شده، با استفاده از روايات معصومان عليهم السلام حدود 240 آيه مرتبط با موضوع مهدويت بررسي شده است.(1)

سعيد ابومعاش نيز در كتاب الإمام المهدي عليه السلام في القرآن و السنّة حدود 500 آيه را كه به نوعي با وجود مقدس امام عصر عليه السلامو ظهور ايشان ارتباط دارند، گردآورده و با بهره گيري از روايات به بررسي و شرح آنها پرداخته است.(2)

گفتني است برخي مفسران شيعه در كتاب هاي خود مجموعه آياتي را كه در شأن اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام تأويل شده اند، گرد آورده اند كه به طور طبيعي بخش قابل توجهي از اين كتاب ها نيز به آيات تأويل شده در شأن امام مهدي عليه السلاماختصاص دارد. از آن جمله مي توان به كتاب تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة اثر سيد شرف الدين علي الحسيني الاسترآبادي (از علماي نيمه دوم قرن دهم هجري) اشاره كرد.(3)

به خدا سوگند تأويل آن هنوز نازل نشده است و تأويل آن نازل نخواهد شد تا اينكه قائم - درود خدا بر او باد - خروج كند. پس چون قائم - درود بر خدا بر او باد - خروج كند هيچ كافر به خداي عظيم و هيچ مشرك به امام باقي نماند مگر اينكه خروج او را خوش ندارد، تا اينكه اگر كافر يا مشركي در دل سنگي [مخفي ]باشد، آن سنگ [به زبان آمده و ]خواهد گفت: اي مؤمن! در شكم من كافري هست، مرا بشكن و او را به قتل رسان.

در روايت ديگري كه از امام علي عليه السلام نقل شده است، آن حضرت پس از خواندن آيه ياد شده مي فرمايد:

أَ ظَهَرَ بَعْدَ ذلِكَ؟ [قالوُا: نَعَم. قالَ:] كَلاّ فَوَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ حَتّي لاتَبْقي قَرْيَةٌ إلاّ وَ يُنادِي فِيها بِشَهادَةِ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ اللّهُ [و أَنَّ مُحَمَّدا رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله] بُكْرَةً و عَشِيّا.(1)

آيا پس از آن [براي مشركان و كافران] چيرگي و غلبه اي هست؟ گفتند: آري. فرمود: هرگز، سوگند به آنكه جانم در دست اوست تا آنجا كه هيچ آبادي نماند مگر اينكه هر صبح و شام در آن به يگانگي خداوند و پيامبري محمّد - درود خدا بر او و خاندانش باد - ندا داده مي شود.

2. يكي ديگر از آياتي كه در آن با صراحت و با تأكيد فراوان از حاكميت صالحان بر زمين سخن گفته شده، آيه زير است:

وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصّالِحُونَ.(2)

و در حقيقت، در زبور پس از تورات نوشتيم كه زمين را بندگان شايسته ما به ارث خواهند برد.

ص: 265

امام باقر عليه السلام در ذيل آيه ياد شده مي فرمايد: «هُمْ أَصحابُ المَهْدِي فِي آخِرِالزَّمانِ؛ [آن بندگان شايسته] ياران [حضرت ]مهدي در آخرالزّمان هستند».(1)

3. آيه زير يكي ديگر از آياتي است كه ديدگاه قرآن كريم درباره جهان آينده و آينده جهان را به خوبي بيان مي كند:

وَعَدَ اللّهُ الَّذينَ امَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الأَرْضِ كَما اسْتَخْلفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَُيمَكِنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضي لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنا يَعْبُدُونَنِي لايُشْرِكُونَ بِي شَيْئا و مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُوْلئِكَ هُمُ الفاسِقُونَ.(2)

خدا به كساني از شما كه ايمان آورده و كارهاي شايسته كرده اند، وعده داده است كه حتما آنان را در اين سرزمين جانشين [خود] قرار دهد؛ همان گونه كه كساني را كه پيش از آنان بودند، جانشين [خود] قرار داد و آن ديني را كه برايشان پسنديده است به سودشان مستقر كند و بيمشان را به ايمني مبدّل گرداند، [تا] مرا عبادت كنند و چيزي را با من شريك نگردانند و هر كس پس از آن به كفر گرايد، آنانند كه نافرمانند.

امام سجّاد عليه السلام در تفسير آيه ياد شده مي فرمايد:

هُمْ [وَاللّهِ] شِعَتُنا أَهْلُ البَيْتِ، يَفْعَلُ اللّهُ ذلِكَ بِهِمْ عَلي يَدَيْ رَجُلٍ مِنّا وَ هُوَ مَهْدِيُّ هذِهِ الأُمَّةِ وَ هُوَ الَّذِي قالَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله: لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدُّنيا إِلاّ يَوْمٌ واحِدٌ لَطَوَّلَ اللّهُ ذلِكَ الْيَومَ حَتّي يأتي [يَلي] رَجُلٌ مِنْ عِتْرَتي اسْمُهُ اسْمِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً وَ قِسْطا كَما مُلِئَتْ جَوْرا وَ ظُلْما.(3)

ص: 266

آنها [به خدا سوگند] شيعيان ما خاندان پيامبر هستند. خداوند اين كار را به دست مردي از ما انجام خواهد داد و اوست مهدي اين امّت و هم اوست كه پيامبر خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - [درباره اش ]فرمود: چنانچه جز يك روز از دنيا باقي نماند خداوند آن روز را آنقدر طولاني خواهد ساخت تا مردي از عترت من كه نامش نام من است بيايد [زمام امور را به دست بگيرد ]زمين را پر از عدل و قسط مي كند همچنان كه از ظلم و جور پر شده باشد.

از امام صادق عليه السلام نيز در ذيل اين آيه چنين روايت شده است: «نَزَلَتْ فِي القائِمِ وَ أَصْحابِهِ؛ [اين آيه ]درباره [حضرت] قائم عليه السلام و ياران او نازل گشت».(1)

4. آيه ديگري كه در ترسيم ديدگاه قرآن در زمينه آينده جهان، مي توان به آن استناد كرد، اين آيه است:

وَ نُريدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَي الَّذينَ استُضْعِفُوا فِي الأَرضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الورِثِينَ.(2)

و خواستيم بر كساني كه در آن سرزمين فرودست شده بودند منّت نهيم و آنان را پيشوايان [مردم ]گردانيم و ايشان را وارث زمين كنيم.

از امير مؤمنان علي عليه السلام در تفسير اين آيه، چنين روايت شده است:

هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ يَبْعَثُ اللّهَ مَهْدِيَّهُمْ بَعْدَ جَهْدِهِمْ فَيُعِزُّهم و يُذِلُّ عَدُوَّهُمْ.(3)

ايشان خاندان محمّدند. خداوند مهدي آنها را پس از تلاش [و رنجشان] برمي انگيزد و آنها را عزّت مي دهد و دشمنشان را خوار مي گرداند.

ص: 267

آن حضرت همچنين در يكي از كلمات قصار خود مي فرمايد:

لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْيا عَلَيْنا بَعْدَ شِماسِها عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلي وَلَدِها وَتَلاعَقِيبِ ذلِكَ «وَنُريدُ أَنْ نَمُنّ عَلَي الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الوارِثِينَ».(1)

دنيا پس از سركشي روي به ما نهد، چون ماده شترِ بدخو كه به بچه خود مهربان بُوَد. سپس اين آيه را خواند: «و مي خواهيم بر آنان كه مردم ناتوانشان شمرده اند منت نهيم و آنان را امامان و وارثان گردانيم».

افزون بر آيات ياد شده، آيات ديگري در قرآن وجود دارد كه همه آنها به حاكميت دين حق در زمان ظهور امام مهدي عليه السلامتفسير يا تأويل شده اند.(2)

يَومَ يَأْتي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ لايَنْفَعُ نَفْسا إيمانُها لَم تَكُنْ امَنَتْ مِنْ قَبلُ أَو كَسَبَتْ فِي إيمانِها خَيرا قُلِ انتَظِرُوا إِنّا مُنْتَظِرُونَ.(1)

روزي كه پاره اي از نشانه هاي پروردگارت [پديد] آيد، كسي كه قبلاً ايمان نياورده يا خيري در ايمان خود به دست نياورده است، ايمان آوردنش سود نمي بخشد. بگو: «منتظر باشيد كه ما [هم ]منتظريم».

در يكي از اين روايات، از امام صادق عليه السلام چنين نقل شده است:

الآياتُ هُمُ الأَئِمَّةُ وَ الآيةُ الْمُنْتَظَرَةُ هُوَ القائِمُ عليه السلام فَيَوْمَئِذٍ لايَنْفَعُ نَفْسا إِيمانُها لَمْ تَكُنْ امَنَتْ مِن قَبلِ قيامِهِ بِالسَّيفِ وَ اِنْ امَنَت تَقَدَّمَهُ مِنْ ابائِهِ عليهم السلام(2)

مراد از نشانه ها امامان هستند و آن نشانه اي كه انتظار كشيده مي شود، قائم - درود خدا بر او باد - است. در آن زمان ايمان كسي كه پيش از قيام آن حضرت با شمشير، ايمان نياورده است براي او سودي نخواهد داشت، اگرچه به پدران آن حضرت كه پيش از او بودند، ايمان آورده باشد.

روايات ديگري نيز در اين زمينه رسيده است كه به همين مقدار بسنده مي كنيم.(3)

در يكي از اين روايات به نقل از امام باقر عليه السلام چنين مي خوانيم:

أَيّامُ اللّهِ عَزَّ وَ جلَّ ثَلاثَةٌ: يَوْمَ يَقُومُ القائِمُ عليه السلام و يَوْمَ الكَرَّةِ وَ يَوْمَ القِيامَةِ.(1)

روزهاي خداي عزّ و جلّ سه تاست: روزي كه قائم - درود خدا بر او باد - به پا مي خيزد، روز رجعت و روز رستاخيز.

عَلي رُكْبَتَيْهِ فَيَقُولُ: يا وَيْلَهُ مِنْ هَذا اليَومِ فَيُأْخَذُ بِناصِيَتِه وَ يُضْرَبُ عُنُقُهُ فَذلِكَ الْيَوْمُ هُوَ الْوَقْتُ الْمَعْلُومُ.(1)

آيا مي پنداري كه اين روز، روزي است كه خداوند در آن مردم را برمي انگيزد؟ [نه، اين چنين نيست] خداوند او را تا روزي كه قائم ما را برمي انگيزد، مهلت داد. پس هنگامي كه خداوند قائم ما را برمي انگيزد، ابليس در حالي كه بر روي زانوهايش راه مي رود، در مسجد كوفه به حضور آن حضرت مي رسد و مي گويد: اي واي از اين روز. آنگاه پيشاني او گرفته شده و گردنش زده مي شود. پس اين روز، همان وقت معلوم است.

اين روايت به خوبي جايگاه و اهميت ظهور موعود در فرهنگ قرآن را نشان مي دهد و روشن مي سازد كه در اين فرهنگ، ظهور به معناي پايان دوران اغواگري و رهزني شيطان - اين دشمن قسم خورده انسان - است. آري، با نابودي شيطان در اين دوران، يكي از بزرگ ترين موانع كمال، از پيش پاي انسان برداشته مي شود و او به راحتي مي تواند تا اوج قلّه انسانيت به پيش رود.(2)

گفتني است بر اساس برخي روايات، شيطان پس از ظهور و در دوران رجعت به دست پيامبر اسلام صلي الله عليه و آلهكشته خواهد شد.(3)

[خدايِ ]رحمان است و روزي است كه بر كافران بسي دشوار است.»(1) روز ظهور امام مهدي عليه السلاماست.

از يكي از معصومان عليهم السلام در اين زمينه چنين روايت شده است:

إِنَّ المُلْكَ لِلرَّحمنِ الْيَومَ وَ قَبْلَ اليَوْمِ وَ بَعْدَ الْيَوْمِ وَلكِنْ إذا قامَ القائِمُ عليه السلام لَمْ يُعْبَدْ إِلاّ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِالطّاعَةِ.(2)

همانا فرمانروايي امروز و پيش از امروز و بعد از امروز از آنِ خداي رحمان است، ولي چون قائم - درود خدا بر او باد - به پا خيزد جز خداي عزّ و جلّ عبادت نخواهد شد.

براساس اين روايت مي توان گفت روز ظهور به اين دليل بر كافران بسي دشوار و تحمل ناپذير است كه در آن روز هيچ كس جز خداي متعال پرستش نمي شود و بساط كفر و شرك از زمين برچيده خواهد شد.

از امام صادق عليه السلام در اين زمينه چنين روايت شده است:

يَوْمَ الفَتْحِ يَوْمَ تُفْتَحُ الدُّنيا عَلَي القائِمِ لايَنْفَعُ أَحَدا تَقَرَّبَ بِالإِيمانِ ما لَمْ يَكُنْ قَبْلَ ذلِكَ مُؤْمِنا وَ بَعْدَ هذَا الْفَتْحِ مُوقِنا... .(1)

در روز پيروزي؛ يعني روزي كه دنيا بر روي [حضرت] قائم گشوده مي شود، ايمان كسي به حال او سود خواهد بخشيد كه پيش از اين فتح ايمان داشته و پس از آن به يقين رسيده باشد.

افزون بر اوصاف و ويژگي هاي ياد شده، در آيات ديگري از قرآن كه به ظهور امام مهدي عليه السلام تفسير يا تأويل شده اند از روز ظهور آن حضرت با اوصافي چون «روز نااميدي كافران»(2)،

«روز فرارسيدن تأويل قرآن»(3)،

«روز بزرگ»(4)،

«روز برخاستن ندا، از جايي نزديك»(5) و «روز شنيده شدن صيحه آسماني»(6)

تعبير شده است.

رفيق نيكو؛(1) پاره اي از نشانه هاي پروردگار؛(2)

نابود كننده باطل؛(3) غيب خداوند كه مردم به انتظار آن فرا خوانده شده اند؛(4)

قرآن عظيم؛(5) كسي كه خود و يارانش سخت نيرومندند؛(6)

سرپرست كسي كه مظلومانه كشته شده است؛(7) حقّي كه با آمدنش باطل نابود مي گردد؛(8) راه راست؛(9)

آنكه به همراه ياران شايسته

اش زمين را به ارث مي برد؛(10)

كسي كه خداوند او را به نور خود هدايت كرده است؛(11)

درمانده (مضطري) كه خداوند را مي خواند و خداوند نيز او را اجابت مي كند و گرفتاري اش را برطرف مي سازد؛(12) نور پروردگار كه زمين را روشن مي سازد؛(13) آب روان (گوارا)؛(14) اختر گرداني كه از ديده ها نهان شود و از نو درآيد؛(15)

يكي از برج هاي آسمان؛(16) روز روشني بخش زمين؛(17)

سپيده دم (طلوع فجر)؛(18)

داراي دين پايدار.(19)

ص: 274

اين ]خداوند آنچه را بخواهد انجام مي دهد، پس هميشه با اينان باش، و چون مردي از ايشان خروج نمود كه سيصد مرد همراهيش مي كردند و پرچم رسول خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - را با خود داشت كه به سوي مدينه روان شود، و چون از بيابان «بيدا» بگذرد بگويد: اين جاي كساني است كه به زمين فرو خواهند شد، و اين است آيه اي كه خداي عز و جل فرموده: «آيا كساني كه تدبيرهاي بد مي انديشند، ايمن شدند از اينكه خدا آنان را در زمين فرو ببرد، يا از جايي كه حدس نمي زنند، عذاب بر ايشان بيايد؟»

إِنَّ قُدّامَ الْقائِمِ[ عليه السلام] عَلاماتٌ بلوي مِنَ اللّه ِ لِلْمُؤْمِنينَ. قُلْتُ: وَما هِيَ؟ قالَ: [ف] ذلِكَ قَوْلُ اللّه ِ عَزَّ وجَلَّ: «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأَمْوالِ وَالأَنْفُسِ وَالَّثمَراتِ وَبَشِّرِ الصّابِرينَ»، [فَذلِكَ] قالَ: «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ» يَعْني المُؤْمِنينَ «بِشَيْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ» مِنْ مُلُوكِ [خَوْفِ مُلْكِ] بَني فُلانٍ في آخِرِ سُلْطانِهِمْ، «وَالْجُوعِ» بِغَلآءِ أَسْعارِهِمْ، «وَنَقْصٍ مِنَ الاَمْوالِ» فَسادِ التِّجاراتِ وَقِلَّةِ الْفَضْلِ فيها، «وَالأَنْفُسِ» موتٌ ذَريعٌ، «وَالَّثمَراتِ» قِلَّةُ ريعِ ما يُزْرَعُ وَقِلَّةُ بَرَكَةِ الِّثمار، «وَبَشِّرِ الصّابِرينَ» عِنْدَ ذلِكَ بِخُرُوجِ الْقائِمِ عليه السلام. ثُمَّ قالَ [لي]: يا مُحَمَّدُ هذا تَأْويلُهُ [اِنَّ اللّه َ عَزَّوجَلَّ يَقُولُ]: «وَما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاّ اللّه ُ وَالرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ».(1)

فرمود: همانا قبل از ظهور حضرت قائم عليه السلام نشانه هايي است كه از سوي خداوند امتحان مؤمنين مي باشد. عرضه داشتم: آنها چيستند؟ فرمود: پس آن است فرموده خداي عزّ و جلّ: «و البته شما را به چيزي از ترس و گرسنگي و كمبودي از اموال و جان ها و ثمرات مي آزماييم و مژده ده صبركنندگان را» همان است كه فرموده: «و البته شما را مي آزماييم»؛ يعني مؤمنين را «به چيزي از ترس» از پادشاهان «[ترس پادشاه]» فلان خاندان در اواخر سلطنتشان، «و گرسنگي»؛ به گراني نرخ هايشان، «و كمبودي از اموال»؛ فساد و تباهي تجارت ها و كمي سود آنها «و جان ها»؛ مرگي زودرس، «و ثمرات»؛ كمي رشد گياهان (كاهش كشاورزي) و كم شدن بركت ميوه ها، «و مژده بده صبركنندگان را» در آن هنگام به خروج قائم عليه السلام.

ص: 277

سپس به من فرمود: اي محمد! اين است تأويل آن [همانا خداي عزّ و جلّ مي فرمايد]: «و تأويل آن را نمي داند جز خداوند و راسخان در علم».

در آيات قرآن كريم به برخي ديگر از رويدادهاي عصر ظهور نيز اشاره شده است كه به دليل رعايت اختصار، به همين مقدار بسنده مي كنيم.(1)

ص: 278

عده اي هم با توجه به جنبه فراطبيعي و طبيعي وجود مقدس حضرت حجت عليه السلام، تمام همّ و غمّ خود را متوجه ملاقات با آن حضرت ساختند و تنها وظيفه خود را اين دانستند كه با توسل به آن حضرت، به شرف ملاقات با آن ذات اقدس دست يابند.

در اين ميان، گروهي با در نظر گرفتن همه ابعادي كه بدان ها اشاره شد، به طرح معناي درست انتظار پرداختند و درصدد تعيين وظيفه و نقش مردم در دوران غيبت برآمدند. در اين ديدگاه، هم مسئله خلافت الهي انسان كامل مطرح است و هم به جايگاه و نقش مردم در برابر آن حضرت توجه شده است. همچنين وظيفه اي را كه مردم در دعا براي حفظ آن وجود مقدس و تعجيل در ظهورش دارند، از نظر دور نداشته اند.

شايد امام خميني رحمه الله را بتوان درخشان ترين چهره گروه اخير دانست. ايشان با صراحت به نقد و بررسي برداشت هاي مختلفي پرداخت كه مسئله انتظار فرج وجود دارد و ديدگاه خاص خود را در اين زمينه چنين مطرح ساخت:

البته اين پر كردن دنيا را از عدالت، اين را ما نمي توانيم بكنيم، اگر مي توانستيم مي كرديم چون نمي توانيم بكنيم، ولي ايشان بايد بيايند. ... ولي ما بايد فراهم كنيم كار را. فراهم كردن اسباب اين است كه كار را نزديك بكنيم. كار را همچو بكنيم كه مهيا بشود عالم براي آمدن حضرت عليه السلام ... .(1)

ايشان در جايي ديگر نيز درباره مفهوم «انتظار فرج» مي فرمايد:

ص: 280

انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و بايد كوشش كنيم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پيدا كند و مقدمات ظهور ان شاءاللّه تهيه شود.(1)

براي شناخت جايگاه و مفهوم انتظار در انديشه شيعي، برخي از رواياتي را كه در اين زمينه وارد شده است، بررسي مي كنيم تا از معنا و مفهوم انتظار، ضرورت و فضيلت آن، وظايف منتظران در عصر غيبت و آثار سازنده انتظار بر فرد و جامعه آگاه شويم.

همچنين حكايت شده است كه روزي عيسي عليه السلام نشسته بود و پيرمردي با بيل، زميني را شيار مي كرد. عيسي فرمود: «بار خدايا! اميد (آرزو) را از او برگير.» آن پير در دم، بيل را به كناري انداخت و دراز كشيد. ساعتي گذشت و عيسي گفت: «بار خدايا! اميد را به او بازگردان.» بي درنگ آن پير برخاست و شروع به كار كرد.(1)

مولانا نيز اين حقيقت را به زبان ديگري بيان مي كند:

گر نبودي ميل و اميد ثمر***كي نشاندي باغبان بيخ شجر

انسان هر دوره از عمر خود را به اميد رسيدن به دوره بعدي پشت سر مي گذارد و لحظه لحظه زندگي او با اميد همراه است. كودكي كه تازه به دبستان پاگذاشته است، به اميد رفتن به كلاس بالاتر و پشت سر گذاشتن دوران آموزش ابتدايي درس مي خواند و تلاش مي كند. همين كودك دوران راهنمايي را با اميد رسيدن به دوران دبيرستان سپري مي كند و دوران دبيرستان را با اين اميد كه روزي به دانشگاه راه يابد، پشت سر مي گذارد. وقتي همين كودك ديروز و جوان امروز وارد دانشگاه مي شود، اميدهاي تازه به او توش و توان

مي دهد و به زندگي اش معنا مي بخشد؛ اميد رسيدن به جايگاه مطلوب اجتماعي، تشكيل خانواده، داشتن فرزند و مانند آن. پس از تشكيل خانواده و به دنيا آمدن فرزندان، همه اميدها و آرزوهاي انسان متوجه پيشرفت و ارتقاي فرزندانش مي شود و به اين ترتيب، حكايت پايان ناپذير اميد به آينده، تا آستانه مرگ، انسان را همراهي مي كند.

ص: 282

ناگفته نماند اميد به آينده و انتظار تحقق فرداي بهتر، در يكي از ويژگي هاي فطري انسان؛ يعني كمال جويي او ريشه دارد. انسان همواره طالب رسيدن به مراتب بالاتر و دست يافتن به قله هاي پيشرفت و ترقي است و اين انگيزه در همه انسان ها با تفاوت هايي در سطح كمال مورد نظر و ميزان تلاش براي رسيدن به كمال مطلوب، وجود دارد.

در هر حال، انتظار و چشم به راه آينده بودن، شعله اي است در وجود انسان كه هرچه فروزان تر و پرفروغ تر باشد، تحرك و پويايي او نيز بيشتر خواهد بود. برعكس، هر چه اين شعله به سردي و خاموشي بگرايد، تلاش و فعاليت انسان نيز كاستي مي پذيرد تا آنجا كه او به موجودي سرد، بي روح، بي نشاط، گوشه گير و بي تحرك تبديل مي شود. در روان شناسي، به اين حالت «افسردگي» مي گويند. شدت و ضعف و زمينه هاي به وجود آمدن افسردگي در افراد گوناگون، متفاوت است، ولي عامل آن در هر حال چيزي جز خشكيدن نهال اميد در وجود انسان نيست.

با توجه به اهميت و نقش اساسي اميد به آينده و انتظار فرج در زندگي انسان ها، مكتب اسلام كوشيده است با تقويت اين روحيه، تلاش و سرزندگي مسلمانان را در جوامع اسلامي به نهايت درجه برساند و آنها را در هر زمان، پويا و پايدار نگه دارد.

به نظر مي رسد اميد به آينده و انتظار فرج به دو معنا در آموزه هاي دين اسلام به كار رفته است:

و دل مردگي، روحيه تلاش و تكاپوي سازنده را در افراد جامعه اسلامي زنده نگه دارد و از ايجاد نااميدي در زندگي شخصي مسلمانان جلوگيري كند.

اهتمام اسلام به اين معناي عام از انتظار و اميد به آينده چنان است كه از يك سو، اميد به فرا رسيدن گشايش از سوي خداوند در رديف برترين اعمال شمرده شده و از سوي ديگر، نااميدي از رحمت خداوند از جمله گناهان كبيره به شمار آمده است.(1)

قرآن كريم، نااميدي از رحمت خدا را از ويژگي هاي كافران مي داند و از زبان حضرت يعقوب عليه السلامچنين نقل مي كند:

يا بَنِيَّ اذهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِن يُوسُفَ و أَخِيهِ و لاتَيْأَسُوا مِن رَوحِ اللّه ِ إنَّهُ لايَيْأَسُ مِنَ رَوْحِ اللّهِ إِلاَّ القَومُ الكافِرونَ.(2)

پسرانم! برويد و از يوسف و برادرش جست وجو كنيد و از رحمت خدا نااميد نشويد؛ كه تنها گروه كافران از رحمت خدا نااميد مي شوند.

بسياري از رواياتي كه در آنها به فضيلت «انتظار فرج» به طور كلي و بدون ذكر متعلق فرج اشاره شده است، به اصل تقويت روحيه اميد به آينده و مقابله با نااميدي و بدبيني نسبت به آينده نظر داشته اند كه از آن جمله مي توان به اين روايات اشاره كرد:

1. از رسول گرامي اسلام نقل شده است:

مَن رَضِيَ عَنِ اللّه ِ بِالقَليلِ مِنَ الرِّزقِ رَضِيَ اللّه ُ عَنهُ بِالقَليلِ مِنَ العَمَلِ و انتِظارُ الفَرَجِ عِبادَةٌ.(3)

ص: 284

هر كس نسبت به رزق كمي كه خداوند به او داده است، خشنود باشد، خداوند نيز نسبت به عمل كمي كه او انجام مي دهد، خشنود مي شود و انتظار گشايش عبادت است.

2. همچنين از آن حضرت روايت شده است: «أَفْضَلُ الْعِبادَةِ انْتِظارُ الْفَرَجِ؛ برترين عبادت ها انتظار فرج است».(1)

3. باز در جايي ديگر مي فرمايد: «أَفْضَلُ جِهادِ اُمَّتي إِنْتِظارُ الْفَرَجِ؛ برترين جهاد امت من، انتظار فرج است».(2)

4. امام علي عليه السلام در بخشي از روايت مفصلي كه در آن به چهارصد مورد از اموري اشاره مي كند كه براي صلاح دين و دنياي مؤمن شايسته است، پس از سفارش كردن به طلب رزق در ميانه طلوع فجر و طلوع شمس مي فرمايد:

إِنْتَظِرُوا الْفَرَجِ وَ لاتَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللّهِ فَإِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمالِ إِلَي اللّهِ، عَزَّ وَ جَلَّ، إِنْتِظارُ الْفَرَجِ.(3)

منتظر فرج باشيد و از رحمت خداوند نااميد نشويد. به درستي كه خوشايندترين اعمال نزد خداوند صاحب عزت و جلال، انتظار فرج است.

5. آن حضرت در بخش ديگري از روايت ياد شده، پس از اشاره به اين مطلب كه ناشكيبايي هنگام ناگواري ها موجب از بين رفتن پاداش انسان مي شود، مي فرمايد: «... أَفضَلُ أَعمالِ المَرءِ انتِظارُ الفَرَجِ مِنَ اللّه ِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ برترين كارهاي انسان، انتظار گشايش از سوي خداست».(4)

ص: 285

6 . امام صادق عليه السلام نيز در سفارش هاي خود به ابوحنيفه مي فرمايد: «... وَ أَفْضَلُ الأَعمالِ انتِظارُ الفَرَجِ مِنَ اللّه ِ؛ برترين كارها، انتظار گشايش از خداست».(1)

كرد. اين انتظار به همان اندازه فضيلت و برتري دارد كه تحقق متعلّق آن. هنگام بررسي فضيلت انتظار، به برخي روايت هايي اشاره مي كنيم كه انتظار به معناي خاص را مورد توجه قرار داده اند.

2. ثقة الاسلام كليني در كتاب الكافي روايت مي كند روزي مردي بر حضرت ابوجعفر امام باقر عليه السلاموارد شد و صفحه اي در دست داشت. حضرت به او فرمود: «اين نوشته، مناظره كننده اي است كه پرسش دارد از ديني كه عمل در آن مورد قبول است.» آن مرد عرض كرد: رحمت خداوند بر تو باد. همين را خواسته ام. پس حضرت ابوجعفر باقر عليه السلام فرمود:

شَهادَةُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ تَقِرُّ بِما جاءَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ الْوِلايَةُ لَنا أَهْلَ الْبَيْتِ، وَ الْبَرائَةُ مِنْ عَدُوِّنا، وَ التَّسْليمُ لِأَمْرِنا، وَ الْوَرَعُ، وَ التَّواضُعُ وَ انْتِظارُ قائِمِنا، فَإِنَّ لَنا دَوْلَةً، إِذا شاءَ اللّهُ جاءَ بِها.(1)

گواهي دادن به اينكه خدا يكي است و هيچ شريكي براي او وجود ندارد و اينكه محمد بنده و رسول او است و اينكه اقرار كني به آنچه از سوي خداوند آمده و ولايت ما خاندان و بيزاري از دشمنان ما و تسليم به امر ما و پرهيزكاري و فروتني و انتظار قائم ما كه ما را دولتي است كه هر وقت خداوند بخواهد آن را خواهد آورد.

3. شيخ صدوق در كتاب كمال الدين از عبدالعظيم حسني روايت مي كند كه روزي بر آقايم، محمد بن علي بن موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن ابي طالب عليهم السلاموارد شدم. مي خواستم كه درباره قائم از آن حضرت بپرسم كه آيا همان مهدي است يا غير او. پس خود آن حضرت سخن آغاز كرد و به من فرمود:

يا أَبَاالْقاسِمِ، إِنَّ الْقائِمَ مِنّا هُوَ الْمَهْدِيُّ الَّذِي يَجِبُ أَنْ يُنْتَظَرَ فِي غَيْبَتِهِ وَ يُطاعَ فِي ظُهُورِهِ، وَ هُوَ الثّالِثُ مِنْ وُلْدِي.(2)

ص: 288

اي ابوالقاسم! به درستي كه قائم از ماست و او است مهدي كه واجب است در [زمان ]غيبتش انتظار كشيده شود و در [زمان] ظهورش اطاعت گردد و او سومين [امام] از فرزندان من است.

روايات ياد شده و بسياري روايات ديگر كه در اينجا مجال طرح آنها نيست، همگي بر لزوم انتظار حضرت قائم در دوران غيبت دلالت مي كنند. با اين حال، بايد ديد انتظار كه اين همه بر آن تأكيد شده و يكي از شرايط اساسي اعتقاد اسلامي شمرده مي شود، چه فضيلتي دارد و در كلام معصومين عليهم السلام از چه جايگاهي برخوردار است.

2. شيخ صدوق در كتاب كمال الدين از امام صادق عليه السلام روايت كرده است كه آن حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان - بر آنها درود باد - فرمود: «اَلْمُنْتَظِرُ لِأَمْرِنا كَالْمُتِشَحِّطِ بِدَمِهِ في سَبيلِ اللّهِ؛ منتظر امر (حكومت) ما، بسان آن است كه در راه خدا به خون خود غلتيده باشد».(1)

3. در همان كتاب، به نقل از امام صادق عليه السلام، روايت ديگري به اين شرح در فضيلت منتظران وارد شده است:

طُوبي لِشيعَةِ قائِمِنَا الْمُنْتَظِرينَ لِظُهُورِهِ فِي غَيْبَتِهِ وَ الْمُطيعينَ لَهُ فِي ظُهُورِهِ أُولئِكَ أَوْلِياءُ اللّهِ الَّذينَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ.(2)

خوشا به حال شيعيان قائم ما كه در زمان غيبتش، چشم به راه ظهور او هستند و هنگام ظهورش، فرمان بردار او. آنان اولياي خدا هستند، همان ها كه نه ترسي برايشان هست و نه اندوهگين مي شوند.

4. در روايت ديگري، مجلسي از امام صادق عليه السلام چنين نقل مي كند:

مَنْ ماتَ مِنْكُمْ وَ هُوَ مُنْتَظِرٌ لِهذَا الْأَمْرِ كَمَنْ هُوَ مَعَ الْقائِمِ في فُسْطاطِهِ. قالَ: ثُمَّ مَكَثَ هَنيئَةً، ثُمَّ قالَ: لا بَلْ كَمَنْ قارَعَ مَعَهُ بِسَيْفِهِ. ثُمَّ قالَ: لا وَ اللّهِ كَمَنِ اسْتَشْهَدَ مَعَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله.(3)

هر كس از شما بميرد در حالي كه منتظر اين امر باشد، همانند كسي است كه با حضرت قائم عليه السلام در خيمه اش بوده باشد. سپس حضرت چند لحظه اي درنگ كرد و آن گاه فرمود: نه، بلكه مانند كسي است كه در خدمت آن حضرت شمشير

ص: 290

بزند. سپس فرمود: نه، به خدا همچون كسي است كه در پيش گاه رسول خدا صلي الله عليه و آله شهيد شده باشد.

ممكن است براي بسياري اين پرسش پيش آيد كه چرا انتظار چنين فضيلت برجسته اي دارد؟ براي رسيدن به پاسخ مناسبي براي اين پرسش، بايد به چند نكته اساسي توجه كرد:

در روايتي كه از امام سجاد عليه السلام نقل شده است، آن حضرت با پيش بيني دوران غيبت دوازدهمين امام از سلسله جانشينان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله، كساني را كه در زمان غيبت، امامت اين امام را پذيرا مي شوند و در انتظار او به سر مي برند، برترين مردم همه زمان ها معرفي مي كند. امام سجاد عليه السلام، دليل اين برتري را اين مي داند كه براي آنها غيبت و حضور هيچ تفاوتي ندارد و همان وظايفي را كه در زمان حضور بايد انجام دهند، در زمان غيبت انجام مي دهند:

ثُمَّ تَمتَدُّ الغَيبَةُ بِوَليِّ اللّه ِ - عَزَّ وَ جَلَّ - اَلثانِيَ عَشَرَ مِن أَوصياءِ رَسولِ اللّه ِ صلي الله عليه و آله وَ الأَئِمَّةِ مِن بَعدهِ. يا أَبا خالِدِ! إِنَّ أَهلَ زَمانِ غَيبَتِهِ، القائِلينَ بِإِمامَتِهِ وَ المُنتَظِرينَ لِظُهورِهِ أَفضَلُ مِن أَهلِ كُلَّ زَمانٍ؛ لِأَنّ اللّه َ - تَباركَ و تَعالي - أَعطاهُم مِن العُقولِ وَالأَفهامِ وَالمَعرِفَةِ ما صارَت بِهِ الغَيبَةُ عِندَهُم بِمَنزِلَةِ المُشاهَدَةِ وَ جَعَلَهُم فِي ذلكَ الزَمانِ بِمَنزِلَةِ الُمجاهِدينَ بَينَ يَديِ رَسولِ اللّه ِ صلي الله عليه و آلهبِالسَّيفِ. أولئِكَ الُمخلِصونَ حَقَّا وَ شَيعَتُنا صِدقا وَ الدُّعاةِ إِلي دينِ اللّه ِ - عَزَّ وَ جَلَّ - سِرّا وَ جَهْرا.(1)

غيبت دوازدهمين وليّ خداوند صاحب عزت و جلال از سلسله جانشينان رسول خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - و امامان پس از او به درازا مي كشد. اي اباخالد! آن گروه از مردم كه در زمان غيبت او امامتش را پذيرفته و منتظر ظهور اويند، برترين مردم همه زمان ها هستند؛ زيرا خداوند كه گرامي و بلندمرتبه است، چنان خِرَد، درك و شناختي به آنها ارزاني داشته كه غيبت [و حضور نداشتن امام ]براي آنها همانند مشاهده [و حضور امام ]است. خداوند، مردم اين زمان را مانند كساني قرار داده است كه با شمشير در پيش گاه رسول خدا

ص: 292

- درود خدا بر او و خاندانش باد - جهاد مي كنند. آنها مخلصان واقعي، شيعيان راستين ما و دعوت كنندگان به سوي دين خدا در پنهان و آشكار هستند.

بنابراين، اگر «انتظار» را از مكتب شيعه بگيريم، تفاوت چنداني ميان اين مكتب و ديگر مكتب ها باقي نخواهد ماند. البته انتظار به همان مفهوم درست آن؛ يعني اميد داشتن به ظهور و قيام عدالت گستر دوازدهمين امام معصوم از خاندان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله، همو كه در حال حاضر، حجت خدا، واسطه فيض الهي، زنده و شاهد و ناظر اعمال شيعيان خود و فريادرس آنها در گرفتاري ها است.

آرزوي نهايي انسان منتظر، حاكميت نهايي دين خدا و مذهب اهل بيت عليهم السلام بر سراسر جهان، استقرار حكومت صالحان و مستضعفان در سراسر گيتي، كوتاه شدن دست ستم كاران و مستكبران از جهان، برقراري نظام قسط و عدالت بر پهنه زمين و گسترش امنيت و رفاه در همه جاي كره خاكي است؛ آرزويي كه از ابتداي تاريخ تاكنون و در زمان هيچ پيامبري محقق نشده است. به يقين، چنين آرزوي بلندي از ارزش و فضيلتي وصف ناپذير برخوردار است. البته به شرط آنكه «منتظر» به تناسب آرزوي بلند خود، از تلاش و كوشش براي تحقق هر چه زودتر اين آرزو كوتاهي نكند.

تا هشتاد وظيفه براي منتظران خاتم اوصيا حضرت بقيه اللّه - ارواحنا له الفداء - آمده است.(1)

از آنجا كه تبيين همه وظايفي كه شيعيان در عصر غيبت بر عهده دارند، در اين محدوده نمي گنجد، به شماري از مهم ترين وظايف اشاره مي كنيم:

در مورد مفهوم، ضرورت و شاخصه هاي معرفت امام پيش از اين، به تفصيل سخن گفتيم و در اينجا به همين مقدار بسنده مي كنيم.(1)

تهذيب نفس و دوري گزيدن از گناهان و كردار ناشايست، به عنوان يكي از وظايف منتظران در عصر غيبت، چنان اهميتي دارد كه در توقيع شريفي كه از ناحيه مقدسه حضرت صاحب الامر خطاب به شيخ مفيد رحمه الله صادر گشته، كردار ناشايست و گناهاني كه از شيعيان آن حضرت سر مي زند، يكي از اسباب يا تنها سبب طولاني شدن غيبت و دوري شيعيان از لقاي آن بدر منير شمرده شده است:

... فَما يَحْبِسُنا عَنْهُمْ إِلاّ ما يَتَّصِلُ بِنا مِمّا نُكْرِهُهُ وَ لانُؤْثِرُهُ مِنْهُمْ.(1)

... پس تنها چيزي كه ما را از آنان (شيعيان) پوشيده مي دارد، همانا چيزهاي ناخوشايندي است كه از ايشان به ما مي رسد و خوشايند ما نيست و از آنان انتظار نمي رود.

بايد توجه داشت تنها زماني مي توانيم خود را منتظر امام عدالت گستر و پيرو او بدانيم كه در زندگي فردي و اجتماعي خويش، راه و روش مورد نظر او را اجرا كنيم، چنان كه در نامه اميرمؤمنان علي عليه السلامخطاب به عثمان بن حنيف، فرماندار بصره آمده است:

أَلا وَ إِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِماما يَقْتَدِي بِهِ وَ يَسْتَضيءُ بِنُورِ عِلْمِهِ، أَلا وَ إنَّ إمامَكُمْ قَدِ اكْتَفي مِنْ دُنْياهُ بِطِمْرَيْهِ وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَيْهِ. أَلا وَ إِنَّكُمْ لا تَقْدِرُونَ عَلي ذلِكَ، وَ لكِنْ أعِيُنُوني بِوَرَعٍ وَ اجْتِهادٍ، وَ عِفَّةٍ وَ سَدَادٍ... .(2)

آگاه باش كه هر پيروي را پيشوايي است كه پي وي را پويد و از نور دانش او روشني جويد. بدان كه پيشواي شما از دنياي خود به دو جامه فرسوده بسنده كرده و دو قرصه نان را خوردني خويش ساخته است. بدانيد كه شما چنين نتوانيد كرد، ولي مرا به پارسايي و كوشيدن و پاك دامني و درستي ورزيدن ياري كنيد.

ص: 297

از همين روست كه در دعاي ندبه مي خوانيم:

اللّهُمَّ... وَ أَعِنّا عَلي تَأْدِيَةِ حُقُوقِهِ إِلَيْهِ وَ الاْءِجْتِهادِ فِي طاعَتِهِ وَ اجْتِنابِ مَعْصِيَتِهِ وَ امْنُنْ عَلَيْنا بِرِضاهُ.(1)

خداوندا!... ما را در راه اداي حقوق او (امام مهدي عليه السلام)، تلاش در پيروي از او و دوري از مخالفت او ياري كن و با خشنودي او بر ما منت گذار.

در اينجا ممكن است پرسيده شود: از كجا مي توان فهميد كه امام زمان عليه السلام از ما چه مي خواهد و چه كاري را مي پسندد؟

در پاسخ به اين پرسش بايد دو نكته را يادآور شويم:

أَللّهُمَّ ارْزُقْنا تَوفيقَ الطاعَةِ وَ بُعْدَ الْمَعْصِيَةِ وَ صِدْقَ النيَّةِ وَ عِرْفانَ الْحُرمَةِ وَ أَكْرِمْنا بِالْهُدي والإِسْتِقامَةِ وَ سَدِّدْ أَلْسِنَتَنا بِالصَّوابِ وَ الحِكْمَةِ وَ املَأ قُلُوبَنا بِالْعِلمِ وَالْمَعْرِفَةِ وَ طَهِّر بُطُونَنا عَنِ الْحَرامِ وَ الشُّبْهَةِ وَ اكفُفْ أَيْدِيَنا عَنِ الظُّلْمِ وَ السِّرقَةِ واغْضُضْ أَبْصارَنا عَنِ الفُجُورِ وَ الْخِيانَةِ وَاسْدُد أَسْماعَنا عَنِ اللَّغوِ وَالْغِيْبَةِ.(1)

بار خدايا! توفيق فرمان برداري، دوري از گناهان، درستي و پاكي نيت و شناخت حرام ها را روزي ما فرماي. ما را به راهنمايي و پايداري گرامي دار و زبان ما را در درست گويي و گفتار حكيمانه استوار ساز. دل ما را از دانش و معرفت سرشار كن و درون ما را از حرام و مال شبهه ناك پاكيزه گردان و دست ما را از ستمگري و دزدي بازدار و چشم ما را از فجور و خيانت بپوشان و گوش ما را از شنيدن سخن بيهوده و غيبت بر بند.

در ادامه اين دعا، امام عصر عليه السلام، ويژگي هايي را كه شايسته عالمان، دانش پژوهان، پيران، جوانان، زنان، توانگران، تنگ دستان، جنگ جويان، حكم رانان و ديگر قشرهاي اجتماعي است، برمي شمارد و از خداوند مي خواهد به هر يك از اين گروه هاي اجتماعي، ويژگي هايي را كه شايسته آنهاست، عطا فرمايد.

بي مسئوليت رها شده است و هيچ تكليفي نسبت به امام و مقتداي خود ندارد. اين موضوع در روايات بسياري مورد تأكيد قرار گرفته است كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم.

در روايتي، امام محمد باقر عليه السلام در تفسير اين كلام خداي تعالي:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ.(1)

اي كساني كه ايمان آورده ايد، شكيبا باشيد و ديگران را به شكيبايي فرا خوانيد و مراقب باشيد و از خدا بترسيد. باشد كه رستگار شويد.

مي فرمايد:

إِصْبِرُوا عَلي أَداءِ الْفَرائِضِ وَ صابِرُوا عَدُوَّكُمْ وَ رابِطُوا إِمامَكُمُ [ الْمُنْتَظَرُ].(2)

بر انجام واجبات صبر كنيد و با دشمنانتان پايداري كنيد و پيوند خود را با امام منتظرتان مستحكم سازيد.

همچنين امام صادق عليه السلام در تفسير آيه ياد شده مي فرمايد:

إِصْبِرُوا عَلَي الْفَرائِضِ وَ صابِرُوا عَلَي الْمَصائِبِ وَ رابِطُوا عَلَي الْأَئِمَّةِ.(3)

بر واجبات صبر كنيد و يكديگر را بر مصايب به صبر وا داريد و خود را بر پيوند با امامان [و ياري آنها] ملتزم سازيد.

روايات ديگري نيز به همين مضمون از امام جعفر صادق و امام موسي كاظم عليهماالسلام وارد شده است كه براي رعايت اختصار، آنها را نمي آوريم.(4)

در روايت هاي متعددي، امامان ما، شيعيان خود را به تجديد عهد و بيعت با امام زمان خود سفارش كرده و از آنها خواسته اند در آغاز هر روز و حتي

ص: 301

پس از هر نماز واجب، دعاي عهد بخوانند. همه اين موارد از اهميت پيوند دايمي شيعيان با مقام عظماي ولايت و حجت خدا حكايت دارد.

يكي از مشهورترين دعاهاي عهد، دعايي است كه سيد بن طاووس آن را در كتاب ارزشمند مصباح الزائر به نقل از امام صادق عليه السلام روايت كرده و در ابتداي آن آمده است:

مَنْ دَعا إِلَي اللّهِ تَعالي أَرْبَعينَ صَباحا بِهذَا الْعَهْدِ كانَ مِنْ أَنْصارِ قائِمِنا، فَإِنْ ماتَ قَبْلَهُ أَخْرَجَهُ اللّهُ تَعالي مِنْ قَبْرِهِ، وَ أَعْطاهُ بِكُلِّ كَلِمَةٍ أَلْفَ حَسَنَةٍ، وَ مَحا عَنْهُ أَلْفَ سَيِّئَةٍ.(1)

هر كس چهل بامداد، خدا را با اين عهد بخواند، از ياوران قائم ما خواهد بود. پس اگر پيش از [ظهور] قائم از دنيا برود، خداوند تعالي، او را از قبرش خارج مي سازد [تا قائم را ياري دهد]. خداوند به شماره هر كلمه [از آن]، هزار حسنه به او عطا كند و هزار بدي را از او برطرف مي سازد.

به دليل اهميت و اعتبار مضمون اين دعاي شريف، بخشي از آن را نقل مي كنيم:

أَللّهُمَّ إِنِّي أُجَدِّدُ لَهُ فِي صَبيحَةِ يَوْمِي هذا وَ ما عِشْتُ مِنْ أَيّامِ حَياتِي عَهْدا وَ عَقْدا وَ بَيْعَةً لَهُ فِي عُنُقي لا أَحُولُ عَنْها وَ لا أَزُولُ أَبَدا، أَللّهُمَّ اجْعَلْني مِنْ أَنْصارِهِ وَ أَعْوانِهِ وَ الذّابّينَ عَنْهُ وَ الْمُسارِعينَ إِلَيْهِ فِي قَضاءِ حَوائِجِهِ وَ الْمُمْتَثِلينَ لِأَوامِرِهِ وَ نِواهيهِ وَ الُْمحامينَ عَنْهُ وَ السّابِقينَ إِلي إِرادَتِهِ وَ الْمُسْتَشْهَدينَ بَيْنَ يَدَيْهِ.(2)

بار خدايا! من در بامداد اين روز و تمام دوران زندگاني ام، عهد و عقد و بيعتي را كه از آن حضرت بر گردن دارم، با او تجديد مي كنم كه هرگز از آن عهد و بيعت

ص: 302

برنگردم و بر آن پايدار بمانم. بار خدايا! مرا از ياران آن حضرت و از مدافعان [حريم مقدس] او و شتابندگان در پي انجام هدف او و اطاعت كنندگان از دستورها و نواهي او و حمايت كنندگان از [وجود شريف ]او و سبقت جويان به سوي خواسته او و شهيدان در حضورش قرار ده.

دقت در عبارت هاي بالا مي تواند تصويري روشن از مفهوم عهد و پيمان با امام و حجت زمان را ترسيم كند؛ عهد و پيماني ناگسستني براي ياري و نصرت امام زمان خود و پيروي مخلصانه و تا پاي جان از اوامر و نواهي او.

آيا اگر هر شيعه منتظر در آغاز هر روز، با حضور و توجه، چنين عهد و پيماني را با امام و مقتداي خود تجديد كند، هرگز به سستي، خواري، ستم و بي عدالتي تن خواهد داد؟ آيا هرگز حاضر خواهد شد كه به رضاي مولا و سرور خود بي اعتنا باشد و گناه كند؟ بي ترديد، اگر چنين فرهنگي در هر جامعه اي حاكم شود و همه تنها در پي رضاي امام زمان خود باشند، آن جامعه هرگز دچار بحران فرهنگي، از خودبيگانگي، نوميدي و انحطاط نخواهد شد. مسلّم است اگر همه شيعيان با هم دلي و همراهي، دست بيعت و ياري به سوي مولا و سرور خود دراز كنند و بر ياري او هم داستان شوند، ديري نخواهد پاييد كه فرج مولايشان را درك خواهند كرد و براي هميشه از ستم ها و ذلت ها رهايي خواهند يافت. در توقيع شريفي كه پيش از اين نيز به بخشي از آن اشاره شد، آمده است:

لَوْ أَنَّ أَشْياعَنا، وَفَّقَهُمُ اللّهُ لِطاعَتِهِ، عَلي إِجْتِماعٍ مِنَ الْقُلُوبِ فِي الْوَفاءِ بِالْعَهْدِ عَلَيْهِمْ لَما تَأَخَّرَ عَنْهُمُ الُْيمْنُ بِلِقائِنا وَ لَتَعَجَّلَتْ لَهُمُ السَّعادَةُ بِمُشاهَدَتِنا عَلي حَقِّ الْمَعْرِفَةِ وَ صِدْقِها مِنْهُمْ بِنا.(1)

ص: 303

اگر شيعيان ما كه خداوند آنان را در اطاعتش ياري دهد، در وفاي پيماني كه از ايشان گرفته شده است، يك دل و مصمم مي شدند، نعمت ديدار ما از آنان به تأخير نمي افتاد و سعادت ديدار ما براي آنها با معرفت كامل و راستين نسبت به ما تعجيل مي شد.

شيعيان منتظر علاوه بر دعاي عهد مي توانند با بهره گيري از دعاها و زيارت هاي ديگري كه مرتبط با امام عصر عليه السلاماست، پيوند دايمي خود را با آن امام برقرار سازند كه از آن جمله به دعاي ندبه، دعاي فرج، دعاي زمان غيبت، استغاثه به امام زمان عليه

السلام، زيارت آل ياسين، زيارت امام عصر در روز جمعه، نماز امام زمان و مانند آن مي توان اشاره كرد. دعا به امام زمان عليه السلام در قنوت و تعقيب نمازهاي پنج گانه نيز مي تواند در ايجاد ارتباط و انس بيشتر با آن حضرت نقش داشته باشد. چشم انتظاران امام عصر عليه السلامهمچنين مي توانند با حضور در مساجد و مكان هاي مقدسي كه به امام عصر عليه السلاممنسوب است، مانند مسجد جمكران در قم، مسجد سهله در نجف و سرداب مقدس سامرا، پيوند خويش را با آن حضرت روز به روز مستحكم تر سازند.

هر يك از شما بايد براي خروج حضرت قائم عليه السلام [ سلاحي ]آماده كند، هر چند يك تير باشد. خداي تعالي هر گاه بداند كسي چنين نيتي دارد، اميد آن است كه عمرش را طولاني كند تا آن حضرت را درك كند [ و از ياران و همراهانش قرار گيرد].

در روايت ديگري، شيخ كليني از امام ابوالحسن موسي كاظم عليه السلام نقل مي كند:

... مَنِ ارْتَبَطَ دابَّةً مُتِوَقِّعا بِهِ أَمْرَنا وَ يَغيظُ بِهِ عَدُوَّنا وَ هُوَ مَنْسُوبٌ إِلَيْنا أَدَّرَ اللّهُ رِزْقَهُ، وَ شَرَحَ صَدْرَهُ وَ بَلَّغَهُ أَمَلَهُ وَ كانَ عَوْنا عَلي حَوائِجِهِ.(1)

... هر كس اسبي را به انتظار امر ما نگاه دارد و به سبب آن، دشمنان ما را خشمگين سازد، در حالي كه او منسوب به ماست، خداوند روزي اش را فراخ گرداند، به او شرح صدر عطا كند، او را به آرزويش برساند و در رسيدن به خواسته هايش ياري كند.

همچنين شيخ كليني از ابوعبداللّه جعفي، روايتي را نقل مي كند كه توجه به مفاد آن سودمند است:

قالَ لي أَبُوجَعْفَرٍ مُحَمَّدٌ بنِ عَليٍّ عليهماالسلام: كَمِ الرِّباطُ عِنْدَكُمْ؟ قُلْتُ: أَرْبَعُونَ. قالَ عليه السلام، لكِنْ رِباطَنَا الدَّهْرُ.(2)

حضرت ابوجعفر محمد بن علي (امام باقر) عليهماالسلام به من فرمود: منتهاي زمان مرابطه (مرزداري)(3)

نزد شما چند روز است؟ عرضه داشتم: چهل روز. فرمود: ولي

ص: 305

مرابطه ما مرابطه اي است كه هميشه هست....

علامه مجلسي در شرح اين فرمايش امام مي فرمايد:

بر شيعيان واجب است كه خود را بر اطاعت امام برحق و انتظار فرج او ملتزم سازند و براي ياري اش آماده باشند.(1)

شيخ محمد حسن نجفي نيز در كتاب جواهرالكلام در شرح اين روايت مي فرمايد:

مرابطه در اين روايت به معناي اراده انتظار فرج در تمام ساعات شبانه روز است، همچنان كه در بعضي از روايات نيز به اين معنا اشاره شده است، نه مرابطه مصطلح در فقه.(2)

شايد بتوان گفت كلام صاحب جواهر نيز در نهايت به همان كلام مجلسي برمي گردد كه فرمود: مرابطه در اين روايت به معناي آمادگي براي ياري امام منتظر است.

رمز اينكه شيعه بايد هر لحظه آماده ياري امام خود باشد، اين است كه زمان ظهور مشخص نيست و هر آن كه اراده خداوند تعلق گيرد، ممكن است

ص: 306

ظهور رخ دهد. بنا براين، شيعيان بايد همواره در حال آماده باش به سر برند تا در زمان ضرورت، به فرمان امام خود براي مقابله با مستكبران و ستم كاران جهان به پا خيزند.

با نگاهي به تاريخ شيعه مي توانيم به عمق باور مردم به موضوع ظهور و آمادگي هميشگي آنها براي اين موضوع پي ببريم. ابن بطوطه در سفرنامه خود مي نويسد:

ندبه شيعيان حِلّه براي امام زمان: ... در نزديكي بازار بزرگ شهر، مسجدي قرار دارد كه بر در آن، پرده حريري آويزان است و آنجا را «مسجد صاحب الزمان» مي خوانند. شب ها پيش از نماز عصر، صد مرد مسلح با شمشيرهاي آخته ... اسبي يا استري زين كرده مي گيرند و به سوي مسجد صاحب الزمان روانه مي شوند. پيشاپيش اين چارپا، طبل و شيپور و بوق زده مي شود. ساير مردم در طرفين اين دسته حركت مي كنند و چون به مسجد صاحب الزمان مي رسند، در برابر در ايستاده و آواز مي دهند كه: «بسم اللّه ، اي صاحب الزمان، بسم اللّه بيرون آي كه تباهي روي زمين را فراگرفته و ستم فراوان گشته. وقت آن است كه برآيي تا خدا به وسيله تو، حق را از باطل جدا گرداند ...» و به همين ترتيب، به نواختن بوق و شيپور و طبل ادامه مي دهند تا نماز مغرب فرا رسد... .(1)

بايد توجه داشت كه شيوه آمادگي براي ظهور، به شرايط زمان و مكان بستگي دارد و اگر در بعضي روايات، از آماده كردن اسب و شمشير براي ظهور وليّ امر عليه السلامسخن به ميان آمده و براي آن، فضيلت بسيار شمرده شده

ص: 307

است، به اين معنا نيست كه اينها موضوعيت دارند. با قدري تأمل روشن مي شود كه ذكر اين موارد تنها به عنوان تمثيل و بيان لزوم آمادگي رزمي براي ياري آخرين حجت حق است. در اين عصر بر شيعيان لازم است كه با فراگرفتن فنون رزمي و مسلح شدن به تجهيزات نظامي روز، خود را براي مقابله با دشمنان قائم آل محمد عليه السلام آماده سازند. در حال حاضر، به دليل حاكميت دولت شيعي و حكومت فقيه جامع الشرايط بر سرزمين اسلامي ايران، اين وظيفه در درجه اول بر عهده حكومت اسلامي است كه در هر زمان، نيروي مسلح كشور را در بالاترين حد آمادگي نظامي قرار دهد تا به فضل خدا در هر لحظه كه اراده الهي بر ظهور منجي بشر، حضرت مهدي - عجّل الله تعالي فرجه - قرار گرفت، بتوانند به بهترين صورت در خدمت آن حضرت باشند.

امام خميني رحمه الله با وسعت ديدي كه داشت، «كسب آمادگي براي ظهور» را بسيار فراتر از آنچه گفته شد، مطرح مي كرد و معتقد بود كه بايد از هم اكنون براي گسترش قدرت اسلام در جهان تلاش كنيم تا زمينه ظهور چنان كه بايد، فراهم شود. ايشان در اين زمينه مي فرمود:

همه ما انتظار فرج داريم و بايد در اين انتظار خدمت كنيم. انتظار فرج، قدرت اسلام است و ما بايد كوشش كنيم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پيدا كند و مقدمات ظهور - ان شاءالله - تهيه شود.(1)

فراگرفتن مستقيم احكام دين از ايشان، براي ما وجود ندارد. حال در اين شرايط چه بايد كرد؟ آيا دست روي دست بگذاريم و به هيچ يك از احكام اسلام عمل نكنيم يا به هر آنچه خود احتمال مي دهيم درست باشد عمل كنيم؟ به يقين، هيچ يك از اين دو راه ما را به مقصود نمي رساند. در اينجا اين پرسش مطرح مي شود كه آيا امامان معصوم عليهم السلامبراي شيعيان خود در زمان غيبت فكري نكرده اند؟ در پاسخ به اين پرسش بايد گفت ائمه عليهم السلام، تكليف ما را در زمان غيبت و دست رسي نداشتن به امام معصوم مشخص كرده و به ما فرموده اند كه به فقيهان جامع الشرايط مراجعه كنيم. در روايتي كه امام حسن عسكري عليه السلاماز امام صادق عليه السلامنقل مي كند، چنين مي خوانيم:

فَأَمّا مَنْ كانَ مِنَ الْفُقَهاءِ صائِنا لِنَفْسِهِ، حافِظا لِدينِهِ، مُخالِفا عَلي هَواهُ، مُطيعا لِأَمْرِ مَوْلاهُ، فَلِلعَوامِ أَنْ يُقَلِّدُوهُ وَ ذلِكَ لايَكُونُ إِلاّ بَعْضُ فُقَهاءِ الشّيعَةِ لا كُلُّهُمْ.(1)

... امّا هر يك از فقيهان كه نفس خود را بازدارنده، دين خود را نگه دارنده، هواي خود را پس زننده و اوامر مولاي خود را اطاعت كننده بود، بر عوام (مردم) لازم است كه از او پيروي كنند و تنها بعضي از فقيهان شيعه هستند كه از اين صفات برخوردارند، نه همه آنها.

امام عصر عليه السلام نيز در يكي از توقيع هاي خود در پاسخ اسحاق بن يعقوب مي فرمايد:

وَ أَمَّا الْحَوادِثُ الْواقِعَةُ فَارْجِعُوا فيها إِلي رُواةِ حَديثِنا فَإِنَّهُمْ حُجَّتي¨ عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللّهِ عَلَيْهِمْ.(2)

ص: 309

... و امّا در رويدادهايي [ كه در آينده] پيش مي آيد، به راويان حديث ما مراجعه كنيد؛ زيرا آنها حجت بر شما هستند و من حجت خدا بر ايشان.

چنان كه مي دانيد در طول 69 سال غيبت صغرا؛ يعني از سال 260 تا 329 ه . ق، چهار تن از بزرگان شيعه به عنوان «نواب خاص»، واسطه ميان امام مهدي عليه السلام و مردم بودند. آنها پرسش هاي علما و بزرگان شيعه و حتي برخي از مردم معمولي را با آن حضرت مطرح مي كردند و ايشان پاسخ مي دادند. با پايان يافتن دوران غيبت صغرا و آغاز دوران غيبت كبرا، ديگر كسي به عنوان نايب خاص معرفي نشد و مردم موظف شدند براي يافتن پاسخ پرسش هاي ديني خود، به راويان احاديث اهل بيت عليهم السلامكه همان فقيهان جامع الشرايط بودند، مراجعه كنند. از آن زمان به بعد، فقيهان به عنوان نواب عام امام عصر عليه السلاممطرح شدند و رسالت هدايت شيعه را در عصر غيبت بر عهده گرفتند.

بنابراين، بر همه منتظران امام عصر عليه السلام لازم است كه بنا به فرموده امامان خود، با پيروي از فقيهان و مجتهدان واجد شرايط، اعمال ديني خود را انجام دهند. در زمينه امور اجتماعي و سياسي نيز وظيفه مردم، اطاعت از فقيهي است كه بزرگان شيعه به عنوان «وليّ فقيه» انتخاب كرده اند.

- جلّ جلاله - در ميان بندگان و سرزمين هاي او مي داند، ياد كند؛ زيرا آن جانشين، عهده دار همه نيازمندي هاي روزه دار است؛ از خوراكي و آشاميدني او گرفته تا همه آنچه او در نظر دارد؛ يعني همه اسباب و وسايلي كه در اختيار جانشين پروردگار بزرگ (رب الارباب) است. همچنين هر روزه دار وظيفه دارد آن جانشين خدا را به آنچه شايسته مانند اوست، دعا كند و معتقد باشد كه خداوند - جل جلاله - و جانشينش بر وي منت گذاشته اند كه چنين جايگاه و منزلتي را به او بخشيده اند.(1)

مجلسي پس از اين عبارت، روايتي را از ابن ابي قره نقل مي كند كه در آن، به نقل از صالحين عليهم السلام چنين آمده است:

در شب بيست و سوم ماه رمضان، ايستاده و نشسته و در هر حالي كه هستي و همچنين در تمام اين ماه و به هر صورت ممكن، بلكه در تمام مدت روزگارت، پس از بزرگداشت نام خداي تعالي و درود و صلوات بر پيامبر و خاندان او بگو:

أَللّهُمَّ كُنْ لِوَليِّكَ الْقائِمِ بِأَمْرِكَ، مُحَمّدَبْنَ الْحَسَنِ الْمَهدِيِ عَلَيهِ وَ علي آبائِهِ أَفْضَلَ الصَّلاةِ وَ السَّلامِ، في¨ هذِهِ السّاعَةِ وَ في¨ كُلِّ ساعَةٍ، وَلِيّا وَ حافِظا وَ قائِدا وَ ناصِرا وَ دَليلاً وَ مُؤَيِّدا حَتّي تُسْكِنَهُ أَرْضَكَ طَوْعا وَ تُمَتِّعَهُ فيها طُوْلاً و عَرْضا... .(2)

خداوندا، وليّ و برپا كننده امرت، محمد، زاده حسن، مهدي را - كه برترين درودها و سلام ها بر او و پدرانش باد - در اين ساعت و در همه ساعت ها، سرپرست، نگه دار، راهبر، ياور، راهنما و پشتيبان باش تا او را [نه، از سر زور، بلكه] به اختيار [مردم] در زمين جايگاه بخشي و او را در درازا و پهناي زمين بهره ور و كامران سازي.

ص: 311

چنان كه در عبارت مرحوم مجلسي نيز آمده بود، دعاي ما به امام زمان عليه السلام در واقع شكرانه نعمت وجود حجت خداست. آن شخصيت بزرگواري كه هر چه داريم از اوست و همه نعمت هاي مادي و معنوي عالم به واسطه او به ما ارزاني مي شود.

2. امام سجاد عليه السلام در بسياري از دعاها و مناجات هاي خود، دعا به امام و ولي عصر را مورد توجه قرار داده است و از جمله در دعاي روز عرفه از خداوند چنين درخواست مي كند:

أَللّهُمَّ فَأَوْزِعْ لِوَلِيِّكَ شُكْرَ ما أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَيهِ و أَوْزِعْنا مِثْلَهُ فِيهِ وَ اتِهِ مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصِيراً وَ افْتَحْ لَهُ فَتْحاً يَسيِراً وَ أعِنْهُ بِرُكْنِكَ الأَعَزِّ وَ اشْدُدْ أَزْرَهُ وَ قَوِّ عَضُدَهُ وَ راعِهِ بِعَيْنِكَ وَ احْمِهِ بِحِفْظِكَ وَ انْصُرْهُ بِمَلائِكَتِكَ وَ امْدُدْهَ بِجُنْدِكَ الأغْلَبِ.(1)

بار خدايا، به وليّ خود الهام كن كه شكر نعمتي را كه به او ارزاني داشته اي به جاي آرَد و به ما نيز الهام ده كه شكر نعمت هدايت او را به جاي آريم و او را از جانب خود سلطه و توانايي ده و به آساني راه پيروزي بر او بگشاي و به نيرومندترين اركان قدرت خود ياري اش فرماي و پشتش محكم و بازوانش توانا گردان و زير نظر مراقبت خويش قرار ده و در سايه حفظ خود حفظش كن و به ملايكه خود ياري اش ده و به شكر پيروزمند خود مددش رسان.

3. امام رضا عليه السلام نيز از سال ها پيش از تولد نسل چهارم خود با بيان هاي متعدد و متفاوت، او را دعا كرده و ياري اش را از خداوند خواسته است. در يكي از اين دعاها چنين مي خوانيم:

ص: 312

أَللّهمَّ أَصْلِحْ عَبْدَكَ وَ خَليفَتَكَ بِما أَصْلَحْتَ بِهَ أَنبِيائَكَ وَ رُسُلَكَ وَ حُفَّهُ بِمَلائِكَتِكَ وَ أَيِّدْهُ بِرُوحِ القُدُسِ مِنْ عِنْدَكَ وَ اسْلُكْهُ مِنْ بَينِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدا يَحْفِظُونَهُ مِنْ كُلِّ سُوءٍ وَ أَبْدِلْهُ مِنْ بَعدِ خَوْفِهِ أَمْنا يَعبُدُكَ لا يُشرِكَ بِكَ شَيئا وَ لا تَجْعَل لِأَحَدٍ مِنْ خَلقِكَ عَلي وَليِّكَ سُلطانا وائذَن لَهُ في¨ جِهادِ عَدُوِّكَ وَ عَدُوِّهِ وَاجْعَلني¨ مِنْ أَنصارِهِ إِنَّكَ عَلي كُلِّ شَيءٍ قَديرٌ.(1)

خداوندا! [امور] بنده و جانشينت را اصلاح كن، آن چنان كه [امور ]پيامبران و رسولانت را اصلاح كردي. او را با فرشتگانت در بر گير و با روح القدس از جانب خودت ياري كن. در پشت سر و پيش روي نگهباناني قرار ده كه او را از بدي در امان دارند. بيم و نگراني او را به امنيت و آرامش تبديل كن تا تنها تو را بپرستد و كسي را براي تو شريك نگيرد. هيچ يك از آفريدگانت را بر وليّ ات مسلط مساز. اجازه جهاد با دشمنان تو و دشمنان خودش را به او عطا كن و مرا از ياران او قرار ده؛ زيرا تو بر همه چيز توانايي.

با توجه به روايات ياد شده، همه ما وظيفه داريم كه پيوسته به ياد امام زمان خود باشيم و در دعاهاي خود هيچ گاه دعا براي سلامتي و طول عمر آن حضرت را فراموش نكنيم؛ زيرا اين دعا در گام نخست، اداي بخش بسيار ناچيزي از حقوق بي شماري است كه امام عصر عليه السلام برعهده همه ما دارند و در مرحله بعد، سپاس و ستايشي است به درگاه خداوند متعال كه ما را از نعمت وجود حجت معصوم خود بهره مند ساخته و آن حضرت را واسطه ميان خود و بندگانش قرار داده است.

ص: 313

حاجت او را برآورده مي سازد؛ سي حاجت از حوايج دنيا و سي حاجت از حوايج آخرت.(1)

بنابراين، همه شيعيان بايد در طول شبانه روز، در اوقات نماز و ايامي كه در آنها دعا سفارش شده است، دعا براي تعجيل فرج را به عنوان يك تكليف و وظيفه مهم عصر غيبت فراموش نكنند. همچنين اين دعا را بر همه دعاهاي خود مقدّم كنند تا خداوند به بركت اين دعا، آنها را از همه فتنه ها و آشوب هاي زمان غيبت در امان نگه دارد و همه گرفتاري ها و غم و غصه هاي آنها را برطرف سازد.

را دريابم، در همه ايّام زندگاني ام خدمت گزارش خواهم بود».(1)

بزرگداشت ياد و نام امام مهدي عليه السلام، مصداق هاي مختلفي دارد كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

پيمان خود را با امامشان تجديد كنند.

تحليل اين موضوع مي پردازيم: